Show publication content!

Etap drugi (1950-1956)
Arbitralnie narzucona, intensywnie lansowana od połowy
1949 r. doktryna realizmu socjalistycznego, wymusiła
porzucenie koncepcji miasta-ogrodu. Zmieniły się też priorytety
w zakresie budownictwa mieszkaniowego, dążono do zagęszczenia
zabudowy z powodu modyfi kacji programu nowego
miasta, które miało obsługiwać większy niż pierwotnie planowano
kombinat metalurgiczny. W marcu 1951 r. ukończono
prace koncepcyjne nad śródmieściem (il.1), choć ogólny kształt
urbanistyczny klarował się już rok wcześniej. Pierwszy publiczny
pokaz makiety (il.2) odbył się w 1952 r. Plac Centralny
i przylegle osiedla Centrum zrealizowano w latach 1952-1956
(il.3). Zespół Tadeusza Ptaszyckiego stworzył dzieło spełniające
wymogi doktryny, według której centrum socjalistycznego
miasta miało stanowić oprawę manifestacji poparcia ludu dla
władzy. Uczyniono to jednak środkami zgoła niespodziewanymi,
sięgając do wzorów sztuki zachodnioeuropejskiej. Twórcy
miasta, ograniczeni sztywnymi nakazami, wypływającymi
z ideologicznych pryncypiów, wybrali rozwiązania możliwie
najlepsze, zbliżając się do dawno zakorzenionej europejskiej
tradycji miast „idealnych”, zapoczątkowanej rozważaniami
fl orenckich teoretyków architektury, rozwijanej przez okres
baroku i klasycyzmu, na historyzmie kończąc. Urbanistyczny
układ Nowej Huty to kreacja w pełni autonomiczna, wprawdzie
inspirowana tradycją, lecz twórczo przetwarzająca pierwowzory,
jakimi mogły być np. rzymskie barokowe place del
Popolo i Św. Piotra, klasycyzujący układ centrum Londynu
według Christophera Wrena, czy neobarokowe realizacje paryskie
barona Haussmana z czasów II Cesarstwa, a także plan
Petersburga z czasów Piotra I.
W pełni „socjalistyczna” architektura placu Centralnego
powtarza liczne wątki sztuki polskiej i zachodniej, stanowiąc
pastiszowe naśladownictwo zabudowy najwykwintniejszych
nowożytnych placów europejskich, w tym paryskich Place de
la Concorde i Place des Vosges; charakterystyczne są zwłaszcza
wzorowane na francuskich antecedensach arkadowania
parteru i porte-fenêtres pierwszego piętra. Wielkie płaszczyzny
ścian, rozczłonkowane dużymi, półkolistymi oknami parteru,
skontrastowane zostały z narożnymi ryzalitami o cieniujących
arkadach i mocnymi gzymsami oraz klasycystycznymi attykami.
Wyczuwalne są tu reminiscencje architektury włoskiego
wczesnego renesansu oraz włoskiego i francuskiego wczesnego
baroku.
Znacznie bliższa pryncypiom socrealizmu była oprawa
pierwszego odcinka alei Róż, wykazująca związki z architekturą
Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej i Muranowa,
także z rozwiązaniami w budownictwie Moskwy oraz Niemiec
wschodnich. Niewykonanie kamiennych oblicówek wyszło
dziełu na korzyść; budynki nie są tak ociężałe jak zabudowa
MDM-u, jakkolwiek okładziny mogłyby podnieść walor architektonicznych
opraw wejść do czterech pasaży umieszczonych
przy narożnikach pierwszego placu alei Róż. Wejścia do pasaży
oparte są na motywie serliany, nawiązującej do rzymskiego
łuku triumfalnego.
Nowa Huta lat pięćdziesiątych. Dziedzictwo – zagrożenia i perspektywy
Realizację centrum miasta poprzedziła budowa od połowy
1950 r. osiedli Krakowiaków i Górali (zespół C-2. por. il.4).
Pojawiły się tu pierwsze nawiązania do architektury historycznej,
w postaci profi lowanych gzymsów i attyk, zasłaniających
płaskie już teraz dachy. Przełom polegał na łączeniu obrzeżnych
budynków zespołu w długie parawanowe ciągi (il.6), oddzielające
wnętrze osiedli od głównych ciągów ulicznych. Zespół
stał się też pierwszym w Nowej Hucie poligonem doświadczeń
na drodze odchodzenia od zabudowy rozproszonej (dyscyplinowanej
jedynie przebiegiem prostopadle krzyżujących się
ulic), do układów zwartych, komponowanych z uwzględnieniem
krzywizn i kątów nieprostych, wynikających z ogólnej
koncepcji urbanistycznej miasta. Południowo-wschodnia część
zespołu została architektonicznie ukształtowana jako oprawa
trapezowatego placu na skrzyżowaniu powstającej wówczas
alei Róż i ulicy Żeromskiego. Północną pierzeję ulicy utworzyły
domy przedzielane pasażami prowadzącymi do wnętrza
osiedla, nad pasażami przerzucono przewiązki; partery domów
w całości przeznaczono na sklepy.
Zasadę kształtowania urbanistycznego wypracowaną
w zespole C-2 stosowano do 1955 r. we wszystkich ówcześnie
wznoszonych osiedlach, a w wersji w pełni spełniającej wymogi
doktrynalne zrealizowano po raz pierwszy w budowanym
równolegle z C-2 sąsiednim osiedlu Teatralnym. Projekt koncepcyjny
przewidywał liczne cytaty z architektury historycznej,
głównie barokowej w wersji klasycyzującej, oraz bogatą
kamieniarkę, podnoszącą walor estetyczny monumentalnej
pierzei od strony ulicy Kocmyrzowskiej. Niestety, pospieszna
realizacja wymusiła rezygnację z dekoracji i części rozwiązań
architektonicznych, co skutkowało monotonią i szarzyzną.
Na tym tle pozytywnie wybija się Dom Rzemiosła oraz kino
„Świt” (oddane do użytku w 1953 r.), realizujące model przyjęty
dla domów kultury, a jednocześnie trawestujące formy stylu
Ludwika XVI; to pierwsze w Nowej Hucie tak wyraźne nawiązanie
do historycznej architektury zachodnioeuropejskiej.
W maju 1951 r. rozpoczęto budowę położonego między
zabudową pierwszego etapu a centrum miasta osiedla
Ogrodowego (il.4), podobnego do południowej części zespołu
C-2, głównie przez taki sam gabaryt budynków, łączenie ich
w długie ciągi przebijane pasażami, powściągliwą, oszczędnie
dekorowaną architekturę i stosowanie prostych, klasycystycznych
attyk. Specyfi czny, odmienny od innych charakter osiedle
uzyskało przez obfi te zastosowanie tynku szlachetnego na
elewacjach.
Pozostałe osiedla fazy socrealistycznej znajdują się
w północno-wschodniej części Nowej Huty. Każde z nich ma
niepowtarzalny układ, wynikający z indywidualnego dostosowania
do kompozycji całego miasta. Wnętrza urbanistyczne
poszczególnych osiedli nanizane są na wielokrotnie przecinające
się osie, a usytuowane w tych osiach pasaże umożliwiają
tworzenie dalekich, często zaskakujących perspektyw i otwarć
widokowych, z reguły zamkniętych dominantą architektoniczną.
Podporządkowana urbanistyce architektura wzmacnia zaplanowane
efekty. Pierwszy z realizowanych zespołów – osiedla
Sportowe i Zielone (il.4) – wznoszony od maja 1951 r.,
19