30.04.2013 Views

22. Estudios y rechiras arredol d´a lengua aragonesa y a suya ...

22. Estudios y rechiras arredol d´a lengua aragonesa y a suya ...

22. Estudios y rechiras arredol d´a lengua aragonesa y a suya ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

ESTUDIOS E RECHIRAS ARREDOL DA LUENGA ARAGONESA<br />

-En terzer puesto, parolas escritas con o digrafo "ch", que tamién debemos<br />

entender sin polémica ni dilema: Chil, anchelica, Chusepe, áncheles, gorchear,<br />

chunta, chitó, chuncos.<br />

-Y, en zagueras, bellas cuantas parolas que s'escriben con "g" u con "j", pero que<br />

indudablemén mantienen un criterio de raso contrario a o de Faragonés clasico,<br />

y seguramén per enfluyenzia d'a grafía d'o "Renacimiento" castellano: nagido,<br />

agradejún, aqltege. vajón, pergeñar (cont. con o equibalén autual "prexinar"),<br />

agradegidos, nage... Sólo que a forma "virgen" mos puede fer planteyar una leutura<br />

como "binten", si consideramos que bi ha una coderenzia total, u que ye un<br />

castellanismo (como as parolas d'o primer conchunto), allora leyito como "birjen";<br />

u bien una eszeuzión que creba a coderenzia de l'abadesa, y que cal leyer como<br />

"birchen", anque no mos parixe que pueda estar a formulazión más enzertata.<br />

Os testos costumbristas contemporanios son más conoxitos y creigo que no<br />

cal fer referenzias concretas. Simplamén se compreba en testos anónimos u en<br />

diferens autors d'as arias más meridionals, que esiste un trafuque entre fonemas<br />

que se cruzan u que comberchen. Os exemplos de bucho, hachar, pichar,<br />

flocho, icho... los podemos trobar en Pedro Lafuente, Arnal Cavero y muitos<br />

atros. Creigo que a iste respeuto ya no cal fer más comentarios, con a salbedá<br />

de que os testos y a luenga biba de l'aria d'o dialeuto ayerbense mantienen con<br />

firme fuerza a bichenza d'o fonema l\l, mientres que en zonas más ta o norte,<br />

como pueda estar o Sarrablo u gran parti de Sobrarbe, a comberchenzia de "x"<br />

con "ch" ye cuasi total.<br />

Un punto importan en a demba d'os neolochismos ye a fura enfluyenzia<br />

d'as soluzions castellanas, que muitas begadas ni mos ubren a posibilidá d'a<br />

reflesión per o feito de tener una zierta cotidianidá con ixos términos foranos.<br />

Muitas parolas s'han adautato d'o latín ta o castellano con o emplego de<br />

"y", en términos como "proyecto", "ayuntamiento", "subyugar", "trayecto" o<br />

"adyacente"; en buena lochica, en aragonés abremos de desmarcar-mos d'ixa<br />

perniziosa enfluyenzia y prener soluzions orichinals con criterios propios:<br />

procheuto, achuntamiento, sochugar, tracheuto y achazén, igual como escaize<br />

con atros términos patrimonials: chunta, chubo, cheso, chentar, chazer,<br />

chema (contra os castellanos "yunta", "yugo", "yeso", "yantar", "yacer" y<br />

"yema").<br />

No sé si se podrá considerar incoderenzia, pero as parolas castellanas que<br />

probienen de lesemas sobre l'etimo latino jacere, presentan soluzions como as<br />

siguiens: abyecto, deyección, proyectar, conjetura, adjetivo, interjección, objeto,<br />

sujeto, inyectar, trayecto... Como se i bei, una begadas con "j", y belatras con "y".<br />

A dependenzia autual de l'aragonés con o castellano ye tan esclatera, que si en<br />

ixa luenga esen adautato "projecto" en cuentas de "proyecto" (como fizón, d'atra<br />

man, con o termino "objeto"), y "correyir" en cuentas de "corregir", no dudemos<br />

denguno que en aragonés tendrébanos os equibalens "procheuto" (u "proxeuto")<br />

y "correyir". Ista dependenzia, como digo, abremos de crebar-la en un inte u<br />

atro, y yo proposo que Tinte siga agora.<br />

Merexen trato de causos espezials as formas patrimonials d'o pronombre<br />

"yo" 1 ' y l'alberbio "ya", escritos como "jo" y "ja" dica 1270, pero no pas dimpués.<br />

1 A forma latina clasica d'o pronombre- presonal "ego" pasó t'a forma popular "éo" bien lugo, e ista<br />

forma ha dato os resultatos "eu" un nallego-portunués y "io" en italiano, mientres que a forma estolocata<br />

"eó" í*ió) ha preduzito o castellano "yo", o franzés "je" u o catalán "jo".<br />

376

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!