matúrgicas con <strong>la</strong> tierra hume<strong>de</strong>cida <strong>de</strong> su ((maravillo-SO)) POZO 22.La re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Toribio, obispo <strong>de</strong> Astorga, en <strong>la</strong>segunda mitad <strong>de</strong>l siglo V, con Tierra Santa le vincu<strong>la</strong>con más <strong>de</strong> una leyenda re<strong>la</strong>tiva a supuestas tras<strong>la</strong>ciones<strong>de</strong> reliquias, tan frecuentes en toda <strong>la</strong> Edad Media.Pero <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> este pre<strong>la</strong>do, que muere haciael 480, con el Arca Santa <strong>de</strong> Uviéu, reca<strong>la</strong>da en elMonsacro a comienzos <strong>de</strong>l siglo VIII, constituye unanacronismo <strong>de</strong>masiado burdo, para formar parte <strong>de</strong>una leyenda como <strong>la</strong> <strong>de</strong>l Arca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Reliquias <strong>de</strong> SanSalvador, <strong>la</strong> cual, aunque con ciertas contradiccionesy errores <strong>de</strong> relieve, no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> tener una cien2 !Ógicainterna 23. J. M. González Valles ha subrayado ensu trabajo este grave anacronIsmn, intentando, al mismotiempo, una explicación razonable <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong>vocional24.Al parecer, el patronazgo <strong>de</strong>l santo obispo astoricensesobre construcciones dolménicas fue un fenómenofrecuente y para algunos autores <strong>la</strong> iglesia octogonal,<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Magdalena, estaría construida encima<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> un dolmen 25. González Valles aventurauna explicación <strong>de</strong> carácter lingüístico, en pirncipiomás razonable que <strong>la</strong> anterior: Toribio no es más que<strong>la</strong> coi.rupción <strong>de</strong>l vocablo pre<strong>la</strong>tino taurus o turo, equivalentea dolmen o montículo 26.Aún dando por válida esta última explicación, convieneadvertir que <strong>la</strong> capil<strong>la</strong> <strong>de</strong> La Magdalena no hasido construida sobre ninguna edificación tumu<strong>la</strong>r. Enuna excavación <strong>de</strong> urgencia, que realizamos hace sólounos meses, aprovechando <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> restauración<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, hemos podido comprobar cómo esta singu<strong>la</strong>rfábrica se levanta directamente sobre <strong>la</strong> rocaviva y que su suelo primitivo había sido el natural,22 Se refieren a el<strong>la</strong> muchos autores asturianos o asturianistas.Cfr. e. c.: L. A. <strong>de</strong> Carvallo, Antigüeda<strong>de</strong>s .... pp. 96 ySS. (El erudito se refiere a otra Arca, supuestamente <strong>de</strong>positadaen el Monsacro por Sto. Toribio en época anterior. C. Cabal,Alfonso II el Casto (Uviéu, 1943), pp. 238 y SS.; J. M. GonzálezValles, ((a. c.,, pp. 31 y SS.23Sobre este pre<strong>la</strong>do astorgano: L. Alonso Luengo, SantoToribio <strong>de</strong> Astwga, Madrid. 1939.24 aA. C.», p. 33. ,25 C. Cabal, o. c., p. 252-53. Cita un Ms. <strong>de</strong> L. A. <strong>de</strong>Carballo, que no aparece en <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Antigüeda<strong>de</strong>s.26 aA. c.,, p. 33.con <strong>la</strong>s irregu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma ouperficierocosa. En época reciente, al ponerle el empedradoque presenta actualmente, fueron colmándose <strong>la</strong>sdiversas oqueda<strong>de</strong>s que tenía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus orígenes. PJástodavía, limpiando y examinando el afamado pozo <strong>de</strong>Santo Toribio, no hemos encontrado más que un huecoirregu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> origen cárstico, sin trazos <strong>de</strong> artificio.Podría admitirse <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong>lhistoriador asturiano, dando por buena <strong>la</strong> trasmutación<strong>de</strong> taurus o toro (montículo) en Toribio. Pero tambiénparece razonable sugerir otra c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> corrupción, nomenos posible y más interesante <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong>vistz <strong>de</strong> !a ferinmeno!cyÍ~ re!i~l=sa: e! wvablo Tcrlbichabría resultado, sencil<strong>la</strong>mente, <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución lingüística<strong>de</strong> Taranc o Tararu, acaecids seguramenteal mismo tiempo que iba cristalizando en <strong>la</strong> religiosidadpopu<strong>la</strong>r el mito <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte ignea <strong>de</strong>l Tararu.La rica toponimia <strong>de</strong>l Monsacro nos ha servidoa<strong>de</strong>más para completar el conocimiento <strong>de</strong> algunas tradicionesy leyendas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> sacralidad <strong>de</strong>lmismo, a <strong>la</strong> vez que nos ha permitido comprobar asimismo<strong>la</strong> significación económica <strong>de</strong>l propio monte.Enseguida nos dimos cuenta que al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> una serie<strong>de</strong> topónimos, re<strong>la</strong>cionados con el universo sacra1 <strong>de</strong>lMonsacro, existía otra formada por aquellos vincu<strong>la</strong>dosa <strong>la</strong> explotación pecuaria <strong>de</strong> éste; y una, mucho másextensa, <strong>de</strong> topónimos esencialmente <strong>de</strong>scriptivos. Finalmente,varios grupos <strong>de</strong> términos toponímicos estabanligados a <strong>la</strong>s vías o caminos que jalonan toda<strong>la</strong> montaña <strong>de</strong> Morcín.TOPONIMIA DEL MONSACRO RELACIONADA CONLA TRADICIÓN SACRO - RELIGIOSAAviru <strong>de</strong> les sábanesCalza, LaCampa <strong>de</strong> les floresCovarriel<strong>la</strong>Cueva <strong>de</strong> les BonetesCueva I'Ermitañu o Capía <strong>de</strong>l peregrínEscalones, LosGüertu, ElGüertu MinguMayéu <strong>la</strong> Malena
Pena los AltaresPreu I'ErmitañuPicu Cuitu RumiruPicu <strong>la</strong> PruvíaPicu RumiruSillón <strong>de</strong>l ObispoVallina MonxaTal<strong>la</strong> <strong>la</strong> CapionaAVlRU DE LES SABANESEl aviru es un refugio natural. Abundan muchoen tocjo e¡ monte, como resuitaao esponráneo <strong>de</strong> unbloque <strong>de</strong> roca caliza sometido a fuertes efectos cársticos.En ei capitulo <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría recogemosvarios.Este, <strong>de</strong>nominado <strong>de</strong> «les sábanes)), que se encuentraen el <strong>de</strong>sfi<strong>la</strong><strong>de</strong>ro <strong>de</strong>l Cintu, hace referencia,seguramente, a <strong>la</strong> supuesta tras<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> reliquias <strong>de</strong>s<strong>de</strong>Toledo a Oviedo, sobre <strong>la</strong> que hemos hab<strong>la</strong>do másarriba.CALZA, LBNo pertenece, propiamente, al Monsacro, sino auna <strong>de</strong> sus estribaciones. Recorre <strong>la</strong> col<strong>la</strong>da <strong>de</strong> LaFwm, que separa Morcín y Riosa, para terminar en<strong>la</strong> Covamid<strong>la</strong>, otro <strong>de</strong> los topónimos vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong>stradiciones romeras <strong>de</strong>l monte.Según una leyenda, que permanece todavía vivaen <strong>la</strong> memoria popu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> Virgen <strong>de</strong>l Monsacro, al retirarse<strong>de</strong> <strong>la</strong> montaña sagrada, había prometido que<strong>la</strong>s hierbas y <strong>la</strong> maleza no conseguirían cubrir jamásel camino seguido por el<strong>la</strong>. Los lugareños creen en <strong>la</strong>promesa y en su cumplimiento, porque, según ellos,esta senda <strong>de</strong> La Forca no fue dominada nunca porlos abundantes helechos que crecen en toda <strong>la</strong> zona.El fenómeno es completamente natural, pues el «maravillosocamino <strong>de</strong> <strong>la</strong> Virgen)) respon<strong>de</strong> al trazado <strong>de</strong>una calzada romana, <strong>la</strong> cual, por su estructura dificultael crecimiento normal <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación.Otra t~adlclón, %m516n muy antigua, afirma que<strong>la</strong> Virgen <strong>de</strong>l Monsacro había sido llevada a Cuadongaen <strong>la</strong> primera época <strong>de</strong>l santuario mariano. De estemodo, se hermanan y vincu<strong>la</strong>n dos tradiciones legendarias,re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> Asturias medieval Yentra <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> lógica histórica el que Cuadonga yel Monsacro se presten mutuamente elementos integrantes<strong>de</strong> sus respectivas leyendas, dominadas por unobjetivo común: el engran<strong>de</strong>cimiento y <strong>la</strong> glorificación<strong>de</strong> los primeros tiempos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reconquista. He aquíun buen ejemplo <strong>de</strong> ello:27En un documento falso, datado el año 740 y ccmpuestopor un erudito <strong>de</strong> los siglos XVII/XVIII, se lee lo siguiente:~Fgo A<strong>de</strong>fonsus (Alfonso I), Dei gratia rex, et uxor mea Hermesendisregina, aedificamus ecclesiam Sanctae Marbe ri~= Cnva<strong>de</strong>fongain Asturiis. et transtulimus in ipsarn ecclesiam imagínemBeatae Mariae <strong>de</strong> Monte Sacro.. .D: texto completo y estudiocrítico <strong>de</strong>l mismo: A. C. Floriano Cumbreño. Diplomática@da <strong>de</strong>l período astur. v. l. (Uviéu, 1949). n. 2, pp. 34-38.
- Page 5 and 6:
La presencia de la llingua nos rnu
- Page 8 and 9:
Una encuesta Ilinguística nel sieg
- Page 10 and 11:
29 .O) i Qué consecuencies importa
- Page 12 and 13:
Herr 13, encontiando l'esporpolle d
- Page 14 and 15:
de Bouhours, qu'esborria la distinc
- Page 16 and 17:
es xoncíes a un llinguax francu, p
- Page 18:
grupu humán nel que la llingua ye
- Page 21 and 22:
2. Na marina oriental asturiana rep
- Page 23 and 24:
«juntos y unánimemente dijeron: Q
- Page 25 and 26:
13) La Moría (Llanes):Barriu d,e l
- Page 27 and 28:
Siend,o abondos los exemplos del to
- Page 29 and 30:
Per otra parte, estos testimonios a
- Page 31 and 32:
que poder iguar aquellos; de mou es
- Page 33 and 34:
otra mora - more, de non fácil int
- Page 35 and 36:
c 1 a v i c u 1 a > llavía (Llena)
- Page 37 and 38:
qu'enantes señalé na llingua. D'o
- Page 39 and 40:
gurada por circunstancias política
- Page 41 and 42:
4.-¿Sedesprende una consecuencia?D
- Page 43 and 44:
presente d'e la lengua. En efecto,
- Page 45 and 46:
en el extranjero, se instaló en Ca
- Page 47 and 48:
ta sociolingüística en todo el Pr
- Page 49 and 50:
Vieyu altu alemán: sten (stan). Vi
- Page 51 and 52:
a prehistórica n7Asturies7 preindo
- Page 53 and 54: (n > nn > E) con ciarru de la e en
- Page 55 and 56: Celta-bretón: barf 'barba'. Llítu
- Page 57 and 58: 11.-CONTAMÍN ('CONTAP'IINATIO') DE
- Page 59 and 60: le lleonés. FALISGA < fauvent)isca
- Page 61 and 62: 26.-ASTURIANU: GUARAR pro GORAR ( G
- Page 63 and 64: Esti sistema na crianza de pallabre
- Page 65 and 66: doropéu ten-/tan- 'estirar', 'este
- Page 67: Llatín-asturianu: YA < et (casteil
- Page 70 and 71: nel!a tamién 10s fitotopónimos de
- Page 72 and 73: les. Pertenez a éste últimu. 'Hai
- Page 74 and 75: entá quedan restos de lo ,que foi
- Page 76 and 77: iLArtosina ya Artedal ufiertan una
- Page 78 and 79: llinguas xermánicas. Ya d'orixen d
- Page 80 and 81: z g ; 3E K . M WO'Z k cjC O c dam 3
- Page 82 and 83: La cibiella ya una atadura feita pr
- Page 84 and 85: a. La Fayona: Monte, nlUrria.b. El
- Page 86 and 87: d. Suffresnu: Prau, tierra, El Cout
- Page 88 and 89: i a 64, ta presente nel nome .dlun
- Page 90 and 91: LIV. MIXACANEl mixacán ou meixacá
- Page 92 and 93: dente. En Somiedu güei yá nun se
- Page 94 and 95: Ya probable que 1 ya a vengan d'un
- Page 96 and 97: -ada < - a tu m, - a t a m val tami
- Page 98 and 99: touza); lleonesas ya aragonesas (to
- Page 100 and 101: .SS A 9z.z 'd '.U .o :ape!l3 .yy'9E
- Page 102 and 103: del Arca, gestada en ambientes no o
- Page 106 and 107: Texto de la Crónica Rutenm:(Segund
- Page 108 and 109: 'PPZ 'd '(986L 'l!P3) se!JWW :-!J9S
- Page 110 and 111: Cintu. ElColgaes de la sierra La Fa
- Page 113 and 114: La vía del CintuLos LlanosLa Mozqu
- Page 115 and 116: humancs, aunque se conceptualicen c
- Page 117 and 118: familia con documentación tanto hi
- Page 119 and 120: 4. Cuatro hablaron en presente y do
- Page 121 and 122: pensaciones, en dinero y especies,
- Page 123 and 124: sólo no son incompatibles, sino ne
- Page 125 and 126: ción de la propia ralidad. Esta ve
- Page 127 and 128: cue~ztio, que val pa tener pol cumb
- Page 132 and 133: LLETRES VIEYESCarta de 188~En marzu
- Page 134 and 135: duras, ij nó ,dice có la su" alta
- Page 136 and 137: messura de la Ilingua. E 9 mUchu y
- Page 138 and 139: á ñeruássu, facen el cuchu pa cu
- Page 140 and 141: Campanes les de Toledu:Rollu el de
- Page 142 and 143: vn seruiciu al tené cuEta del babl
- Page 144: i háto comu hacienda, llamaos ási
- Page 147 and 148: TRESS NOTES D'AMORÑidies les palla
- Page 149 and 150: ti y polos tos fiyos, que tienen al
- Page 151 and 152: MUYER: iYe polos fiyos polo que yo
- Page 153 and 154: lo soilutos): -Perdóneme,padre; se
- Page 155 and 156:
porque esti tipu de «shows» (desa
- Page 157 and 158:
TRAVESTI: Nun puedo. Yeren muyeres.
- Page 159 and 160:
niéndose). Siga. Pero seya breve.
- Page 161 and 162:
nin muyer, voi quedar una risión,
- Page 163 and 164:
cia, muncha gracia! ¿Entendederes
- Page 168 and 169:
CARTA OFICIAL A LA R.A.E.Ilmo. Sr.
- Page 170 and 171:
-$4: p;.*1UTe a s3-e'~8 3'Si! o * g
- Page 172 and 173:
Dende'l pasáu mes d'mhobre «La Vo
- Page 174 and 175:
Telvino González, Evanxeliu de Sm
- Page 176 and 177:
y los homes quixeren más les teneb
- Page 178 and 179:
Hui dellos años, mumhos de nós, d
- Page 180 and 181:
Tamos falando de diferencies ente l
- Page 182:
nun tenga muita importancia, con ou
- Page 185:
ACABÓ D'EMPRENTASENOS TALLERESARTE