JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

108 HOOFDSTUK 3
Het schone werkt in op het gemoed via gevoelens, en onderhoudt zodoende ook een
rechtstreeks verband met “de natuer van ’s menschen geest”. De idee dat via de esthetische
ervaring, de ervaring opgewekt door de aanschouwing van het schone, tot diepere
kennis van de mens zelf kan gekomen worden is een radicalere versie van Burkes
opvatting dat het schone gevoelens van liefde veroorzaakt en dus tegemoet komt aan
een basisbehoefte van de mens, namelijk de gemeenschap. Mendelssohn stelt hier
immers dat een analyse van die ervaring tegelijkertijd een analyse van het mens-zijn
inhoudt. Dat Van Goens het daarmee volmondig eens was, moge blijken uit zijn
opmerking dat hij Mendelssohns bewijsvoering niet citeert, omdat hij van plan is het
volledige werk waaruit het citaat komt te vertalen. 13
Wien het gezegde niet genoeg is, om het aengestipte groot en wichtig nut
van soortgelyke onderzoek te vatten: die vestige zich enkel op het vermaek
’t geen noodwendig uit ene nasporing volgen moet, waerdoor wy tot de
springvederen der gevoelens of gewaerwordingen opklimmen, die de
voortbrengselen der schone kunsten en wetenschappen in ’t gemeen, en
die der Dichtkunde in ’t byzonder, als de volkomenste van allen, in ons
verwekken (Van Goens in Mendelssohn 1774:v-vi).
Van Goens’ toegeving aan de lezer die niet bereid is te aanvaarden dat dieper inzicht
in kunst ook dieper inzicht in de mens meebrengt, komt een beetje vals over: wie
geen wijsgeer is, moet zich dan maar beperken tot liefhebberij – Van Goens lijkt die
lezer te degraderen tot een amateur, terwijl hij zelf (uiteraard) een professional is. Wie
echter wel wil meestappen in het leerproces, zal “trapsgewyze ene goede, fyne, en kiesche
smaek verkrygen” en zal geleidelijk aan ook schoonheden ontdekken die voor de
leek onopgemerkt blijven.
In de antieke Oudheid wist men dat, zo stelt Van Goens: hij verwijst naar de kunstliefde
van Socrates en Horatius, noemt Aristoteles, Dionysius van Halicarnassus,
Longinus, Cicero, Quintilianus als grote meesters. Maar onder invloed van platonisten
verviel deze studie van de kunst: overal zocht men allegorieën, en samen met de
kennis van het schone verviel de goede smaak. Dankzij figuren als Bacon, Descartes,
Leibniz en Newton werd de wetenschappelijke studie in ere hersteld, en met de
nieuwe wetenschap groeide ook het besef dat kunst anders moest bekeken worden.
Wijsbegeerte en literatuur worden weer verzoend: Van Goens gebruikt het beeld van
één tempel voor twee godinnen.
Het grote werk is bereids gedaen. Beiden der Godinnen is reeds een
gemeenen Tempel gesticht. Leibnitz staet voor haer, en legt haere handen
te zaemen. De Bevalligheden ontgespen den gordel van Venus, die de Letterkunde
zoo lang alleen bezeten had, om er ook de Wysbegeerte intesluiten.
In den schoot der laetste legt Montagne, terwyl de eerste hem toelagcht
om wiens hals hy syn arm geslaegen heeft. Aen het autaer staen
Montesquieu, Fontenelle, d’Alembert, Diderot, Cesarotti, Boscowich,
Harris, Gerard, Home, Hume, Sulzer, Kaestner, Abt, Iselin, Moses [Men-