JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

LICHT IN DE NEDERLANDSE DUISTERNIS 137
(Van Alphen in Riedel 1778:98). Als er iets verhevens is aan duivels, dan is het te vinden
in hun verleden als engelen dat ze nog meedragen. Van Alphen meent Riedels
onderverdeling van de soorten van het verhevene te moeten bijsturen:
Gelijk er van het verhevene in de fraaie wetenschappen tweeërlei soorten
zijn, het een, wanneer de zaak, die voorgesteld wordt, zelve verheven is;
het ander, wanneer de verhevenheid gelegen is in de kunstige voorstelling,
dat er ook zo in het zedelijk verhevene twee soorten zijn: het eerste, wanneer
de daad, de neiging, het karakter zelf verheven is; en het ander, wanneer
de daad enz. in zig zelf zedelijk kwaad is, maar egter zulke natuurlijke volkomenheden
van den geest vooronderstelt, die onze verwondering verwekken
(Van Alphen in Riedel 1778:99-100)
Het lijkt mij dat Van Alphen Riedels onderscheidingen te strikt neemt. Hij noemt
hier het ‘natuurlijk verhevene’ niet, maar maakt wel een onderscheid tussen het ‘zedelijk
verhevene’ en het ‘verhevene in de fraaie wetenschappen’. Het verhevene in kunst
is echter de nabootsing – de imitatio – van het verhevene in de werkelijkheid. De imitatio
is niet beperkt tot het natuurlijk verhevene: in literatuur kan ook het zedelijk
verhevene afgebeeld worden. Zedelijk en natuurlijk verhevene sluiten elkaar niet uit
– het zedelijk verhevene werd zelfs als een complement van het natuurlijke geïntroduceerd:
“De verhevenheid wordt nog grooter, wanneer er voornemens bij komen, die
zulk eene spanning en stemming der geesteskragten verraden, welke het gewone doelwit
der menschen schijnt te boven te gaan” (Riedel 1778:92-93; mijn cursivering,
CM). De toepassing van Mendelssohns twee soorten van het verhevene op Riedels
verhevene is dus niet zo vanzelfsprekend als hij het wil laten uitschijnen. In het geval
van het verhevene in de voorwerpen volstaat het om het concept ‘voorwerp’ op te rekken,
zodat ook morele waarden erin kunnen gevat worden. Dan is kunst de imitatio
waarin de kunst als natuur verschijnt, en dan kan ze zowel het natuurlijke als het
zedelijke verhevene afbeelden. Als de verhevenheid echter ontleend wordt aan de
kunstige voorstelling, dan gaat het niet meer om het gerepresenteerde, maar om de
representatie. Dan wordt het kunstwerk zelf, als object, de bron van het verhevene,
wat tegen de gedachte ingaat dat “kunst, […] daar juist het minst kunst schijnt te
zijn, waar zij het zulks allermeest is!” (Riedel 1778:95).
Aansluitend op Van Alphens invoeging, somt Riedel de fouten op die tegen het grote
en het verhevene in de schone kunsten kunnen begaan worden. De eerste is gezwollenheid:
overdreven bombastisch taalgebruik – in het licht van ‘kunst die het minst
kunst schijnt te zijn’: te kunstig. Dat ook de Nederlandse letteren niet vrij zijn van
deze zonde, blijkt uit de voorbeelden die Van Alphen toevoegt. 73 Een volgende fout
is grote voorwerpen al te nauwgezet te gaan beschrijven – ironisch genoeg gebruikten
Engelsen het woord Dutch om extreme nauwgezetheid mee aan te duiden. 74 Ook als
“een voorwerp, dat op zig zelf verheven is, in de voorstelling al te zeer opgesmukt
wordt” gaat het verhevene verloren. Opnieuw wordt het fiat lux als voorbeeld aangehaald,
met als conclusie: “Eenvoudigheid wordt hier grootschheid” (Riedel
1778:106).