JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

234 HOOFDSTUK 4
tekst dient in grote mate als basis voor de andere twee. De Redevoering over het verhevene
(1808) van Theodorus van Swinderen (de Groninger in het gezelschap) biedt
een verdere vereenvoudiging van Kants principes – uit mijn bespreking zal ook blijken
dat die vereenvoudiging ten dele tot een uitholling van Kants vernieuwende
inzichten leidt. In de derde tekst, Redevoering over het gevoel van het verhevene van
J.F.L. Schröder (1810) wordt opnieuw teruggegrepen naar Van Hemerts redevoering,
maar Schröder legt een aantal eigen klemtonen.
Tot slot bespreek ik kort de twee bekroonde inzendingen van een prijsvraag uit 1808
van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen in Haarlem. Beide teksten
zijn uit het buitenland afkomstig, maar werden in 1811 met een Nederlandse vertaling
gepubliceerd.
4.3.1. Paulus van Hemert: Kants Erhabene bevattelijk
uitgelegd
4.3.1.1. Aan den lezer: inleiding
Op 1 februari 1804 hield Paulus van Hemert een spreekbeurt voor de eerbiedwaardige
leden van het genootschap Felix Meritis. 123 In september van datzelfde jaar presenteerde
zijn uitgever M. Schalekamp die tekst al aan het publiek – op basis van zijn
voorwoord kan vermoed worden dat dit niet helemaal naar de zin van Paulus van
Hemert was. 124 Dat voorwoord “Aan den lezer” opent met een understatement, en
een pleidooi voor gedegen vergelijkend onderzoek:
Bekend is het, altans behoort het onder wijsgeerige Onderzoekers te
wezen, dat de theorie van het Verhevene, zoo wel als die van het Schoone,
door den wijduitgestrekten invloed der critische Wijsgeerte, eene zeer aanmerkelijke
gedaantewisseling ondergaan heeft. Alle verändering, intusschen,
sluit niet, noodzaaklijk, verbetering in. De vraag blijft derhalve, of
deze nieuwe theorie het redelijke doel der Wijsgeerte, in der daad, beter
beschiete, en alzo op vastere gronden ruste, dan de voormalige theoriën der
genen, die naar Wijsheid zoeken. Magtspreuken doen hier, zoo weinig als
ergends elders, af. Beroep op gezag is voor wijsgeerige geesten bespottelijk.
Naauwkeurige vergelijking alleen kan beslissen. Beide de theoriën, de oude
en de nieuwe, moeten, tot dat einde, vooräf, in den grond gekend, en derzelver
verschil behoorelijk worden opgemerkt (Van Hemert 1804:iii-iv).
Zoals eerder in religieuze aangelegenheden pleit Van Hemert ook hier weer tegen
dogmatisme en voor kritisch onderzoek – en uiteraard betekent kritisch voor Van
Hemert (ook en eigenlijk vooral) ‘in de geest van Kants kritische filosofie’. De tijd
dat esthetische en poëticale discussies konden beslecht worden met een verwijzing
naar autoriteiten als Aristoteles, Horatius, Quintilianus, Cicero, of Longinus is voorbij:
“Naauwkeurige vergelijking alleen kan beslissen.” Van Hemert sluit niet bij voor-