JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

132 HOOFDSTUK 3
telijkheid blijft echter een fundamenteel onderdeel van de ervaring van het grootse.
“Een voorwerp, het welk veel zinnelijke deelen heeft, is groot, in zo ver zijne deelen
in één denkbeeld te samen bevat kunnen worden” (Riedel 1778:64). Riedel verwijst
naar Addison en Aristoteles als autoriteiten die dit ondersteunen. Addison had inderdaad
gesteld dat wie beeldhouwwerken bekijkt misschien wel meer onder de indruk
zou zijn van het standbeeld van Alexander (op ware grootte) door Lysippus dan van
de held uitgehakt in de berg Athos (als het plan uitgevoerd zou zijn). Maar Riedel
trekt deze opmerking uit zijn context: Addison gaf dit voorbeeld om aan te tonen dat
er ook een “greatness of manner” is (Addison 1907, III:288). De stelling dat groot
niet noodzakelijk samenvalt met groots, houdt niet in dat het té grote lelijk zou zijn.
De verwijzing naar Aristoteles is veelzeggend. Aristoteles spreekt in de passage waarnaar
verwezen wordt (hoofdstuk 7 van de Poëtica) wel degelijk over de omvang van
objecten, maar in de context van het schone: “Bovendien is de schoonheid van iets
dat leeft, maar in feite ook van elk ding dat uit delen bestaat, niet alleen afhankelijk
van de ordening van die delen, maar ook van de omvang, die hier niet willekeurig is.
De schoonheid bestaat in de orde en de omvang tezamen” (Aristoteles 2000:41). Riedel
neemt Aristoteles’ voorbeeld van een te groot dier over, en ook hij noemt dit “niet
schoon” (Riedel 1778:65). Het grootse, en dus ook het verhevene, blijkt een soort
van het schone te zijn. 65
Het voornaamste kenmerk van het verhevene volgens Riedel is de associatie met
grootte: hoe groter, hoe meer verheven. “En deze grootte vermeerdert nog, wanneer
het groote voorwerp teffens een voorwerp van schrik en vrees is” (Riedel 1778:66-
67). In een voetnoot wordt zonder verder commentaar verwezen naar Burkes
Enquiry. Hoewel Riedel eerder had gesteld dat men het grote object in één blik moest
kunnen zien, wordt in het geval van het angstaanjagend grote een opening gecreëerd.
Van Alphen heeft een aantal verzen van Vondel ingevoegd, waarin de uitgestrektheid
geïllustreerd wordt door de zee “Die met haere armen al den aerdkloot weet t’omvangen,
/ Waer over ’t rijck gewelf des hemels wert gehangen” (Riedel 1778:67). Hier
wordt het beeld van de zee – dat een klassiek voorbeeld in teksten over het verhevene
geworden is – groter dan wat zintuiglijk onmiddellijk waarneembaar is: door associaties
komt de lezer ertoe zich de zee steeds groter voor te stellen, “en zo verliezen zig
de gedagten met het voorwerp in het oneindige” (Riedel 1778:67). Het object dat
het verhevene oproept, moet dus bij voorkeur bevattelijk en zelfs harmonieus zijn –
“Lichamelijke hoogte met geëvenredigde dikte en breedte, zonder zinnelijke onvolkomenheid,
is groot” (Riedel 1778:67) – maar de associaties die het oproept kunnen
tot in het oneindige reiken. Die suggestie van het oneindige kan ook, zoals eerder bij
Burke al bleek, opgeroepen worden door duisternis. De uitgestrektheid kan ook temporeel
zijn: de gedachte aan de eeuwigheid “verwekt eene bedwelmende verbazing,
welke, in een behoorlijk licht geplaatst, egter aangenaam is” (Riedel 1778:68). Riedel
zegt dat naar zijn gevoel de gedachte aan de eeuwigheid die voorbij is aangenamer is
dan de gedachte aan de toekomstige, omdat die vermengd is met onzekerheid – Van
Alphen voegt er in een voetnoot aan toe dat veel afhangt van de gemoedsgesteldheid