JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

INLEIDING 5
pijnlijk besef van zijn zinnelijke nietigheid tot het glorieuze besef van zijn bovenzinnelijke
bestemming.
Na Kant bespreek ik het esthetisch idealisme van Friedrich Schiller. Schillers filosofische
werk werd niet vertaald, maar zijn teksten over het verhevene zijn naar mijn
mening een belangrijke referentie voor de Nederlandse receptie van het kantiaans
verhevene. Ik besteed veel aandacht aan deze auteur omdat Schillers nadruk op het
pedagogische en ethische aspect van het verhevene nauw aansluit op de latere Nederlandse
teksten over het verhevene. Schiller wil Kants Erhabene toepassen in zijn
toneelpraktijk, en ontwikkelt daarvoor een eigen invulling die een bijzondere plaats
inneemt in zijn project van de esthetische opvoeding. Tegelijkertijd vormt zijn denken
een schakel met de oudere beschouwingen. De inleidende paragraaf van mijn
bespreking van Schiller kan dan ook beschouwd worden als een samenvattingsmoment:
ik beschouw Schiller als de achttiende-eeuwse denker die de nieuwe filosofie
van Kant bevattelijk presenteerde voor de Nederlanders, die vanuit eenzelfde achttiende-eeuws
kader Kants werken benaderden. Om dat punt hard te maken zet ik
eerst uiteen wat de moeilijkheden en twistpunten van het pre-kantiaanse denken over
het verhevene waren, wat Kant daar tegenover stelde, en in hoeverre Schiller dat alternatief
in het achttiende-eeuwse kader herformuleerde (met zijn eigen klemtonen en
variaties).
Van Hemerts verwoede pogingen om de kritische filosofie in Nederland te introduceren
kenden een bescheiden succes, en hebben geleid tot de eerste oorspronkelijke
Nederlandse bijdragen over het verhevene in de vorm van drie redevoeringen over het
verhevene, van Paulus van Hemert zelf (1804), Theodorus van Swinderen (1808) en
Johan Frederik Lodewyk Schröder (1810). Ieder van hen was in het eerste decennium
van de negentiende eeuw erg actief in het verspreiden van de inzichten van
Kant, weliswaar elk met hun eigen nuances, maar – zo wil ik aantonen – allen beïnvloed
door Schillers lezing van Kant. Ik sluit dit hoofdstuk over de introductie van
een idealistische poëtica af met een korte bespreking van de twee gepubliceerde antwoorden
op een prijsvraag uit 1808 over het verschil tussen het schone en het verhevene.
Beide bekroonde verhandelingen zijn geschreven door buitenlanders, maar verschenen
met een Nederlandse vertaling.
Hoofdstuk 5 is gewijd aan de meest eigenzinnige onder de Nederlandse kantianen,
Johannes Kinker. Dit hoofdstuk valt uiteen in twee delen. In het eerste deel bespreek
ik De vereeniging van het verhevene met het schoone, een allegorisch toneelstuk uit
1805, waarvan ik wil aantonen dat Kinker de kantiaanse strikte tweedeling van het
schone en het verhevene met behulp van de inzichten van Schiller ter discussie stelt.
In het tweede deel analyseer ik de esthetische overtuigingen van de oudere Kinker,
aan de hand van de voorredes tot zijn driedelige Gedichten (1819-1821), en de lezing
“Iets over het schoone” (uitgesproken in 1823, gepubliceerd in 1826). Daaruit blijkt
dat Kinker Schillers esthetisch idealisme radicaal doordenkt, waarbij het verhevene
en het schone opgaan in een ideale vorm van schoonheid.