JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

INLEIDING 3
Nederlandse teksten over het verhevene bespreek ik ook een aantal ‘mindere goden’.
Vervolgens worden die Nederlandse bijdragen voorgesteld. De bespreking van de
Nederlandse teksten wordt enkel onderbroken door een paragraaf over Friedrich
Schiller, wiens invulling van het verhevene – zo wil ik aantonen – specifiek voor de
latere Nederlandse teksten van groot belang was.
Eerst wordt Peri hupsous van Longinus besproken. Deze tekst, de oudste overgeleverde
tekst over het verhevene, zal gedurende de gehele achttiende eeuw voortdurend
aangehaald worden, vooral dankzij de vertaling door Nicolas Boileau. Dankzij deze
Franse vertaling uit 1674 werd het verhevene geïntroduceerd in de brede intellectuele
kringen van de late zeventiende eeuw. Boileau legde echter enkele eigen klemtonen
in zijn “Préface” tot de vertaling en in zijn later gepubliceerde Réflexions critiques. Met
name zijn nadruk op de verhevenheid van eenvoud – het fiat lux-motief waaraan dit
hoofdstuk zijn titel ontleent – is van uitzonderlijk belang, ook voor de Nederlandse
teksten: Boileaus pleidooi voor simplicité zal doorklinken in nagenoeg elke Nederlandse
bijdrage. Daarom besteed ik meer aandacht aan zijn invulling dan in de meeste
overzichtswerken over het verhevene het geval is. Ik ga daarbij ook in op een aantal
aristotelische concepten als mimesis en enargeia. De analyse van het Frans-Griekse
traktaat wordt afgesloten met een korte bespreking van twee Nederlandse vertalingen
ervan: de vroegste vertaling uit 1719 van Pieter Le Clercq en die van Matthijs Siegenbeek
uit 1811.
In het tweede hoofdstuk komen eerst een aantal auteurs aan bod die meestal als overgangsfiguren
beschouwd worden: John Dennis, Joseph Addison en de Earl of Shaftesbury
hebben het retorische concept van het verhevene toegepast op een breder
spectrum van ervaringen, en hebben op die manier de mogelijkheid gecreëerd om het
verhevene in de natuur – het ‘natuurlijk verhevene’ – te analyseren. Deze interpretatie
is uiteraard achteraf, in het licht van de latere interpretaties van Burke en Kant,
geconstrueerd, maar dat maakt de afzonderlijke bijdragen van deze drie figuren niet
minder relevant. Dennis, Addison en Shaftesbury hebben inderdaad, elk op hun
eigen manier, de mogelijkheid gecreëerd voor Burke om het concept van het verhevene
helemaal open te breken. Ik zal hun teksten dan ook in die zin bespreken. Maar
ik zal ook aandacht schenken aan hun eigen invullingen van het verhevene, omdat
elk van hen een klemtoon legt die we in het Nederlandse debat zien terugkeren. Voor
Dennis is het verhevene een emotionele, religieuze ervaring, de ultieme uiting van
wat hij Enthusiasm noemt. Addison heeft het verhevene – onder de naam the great –
empiristisch benaderd, maar op een manier die ook voor de niet-filosoof toegankelijk
was. Shaftesbury gaf het verhevene een vooraanstaande plaats in zijn ethische project
van de volksopvoeding. Deze drie factoren – het religieuze, het voorzichtig empiristische,
en het ethisch-pedagogische – zullen in de Nederlandse teksten over het verhevene
van groot belang blijken te zijn. Na deze drie ‘overgangsfiguren’ bespreek ik
het werk van Edmund Burke. Burkes A Philosophical Enquiry into the Origin of our
Ideas of the Sublime and Beautiful (1757) bracht een ware revolutie in het denken over
het verhevene. Hij typeerde het verhevene als delightful horror – als pendant met het
fiat lux-motief spreekt Baldine Saint Girons hier van fiat obscuritas. Vreemd genoeg