JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

HET LICHT VAN DE BOVENZINNELIJKHEID: IDEALISME IN NEDERLAND 235
baat uit dat de oude theorieën het bij het rechte eind hadden, maar ze zijn ook niet
per definitie onfeilbaar: elk inzicht moet getoetst worden.
Van Hemert vermeldt dat de nieuwe filosofie voor een stroom aan geschriften – ook
over het schone en het verhevene – gezorgd heeft. “In ons Land, was dit, tot dus verre,
het geval niet” (Van Hemert 1804:iv). Er is alleen maar de vertaling van de Beobachtungen,
die in datzelfde jaar verschenen was. Verder was er in de nasleep van Kants
geschriften niets over het verhevene verschenen, behalve Van Hemerts eigen bespreking
in de Beginzels. 125 Over het schone vermeldt Van Hemert twee teksten: Euryalus,
over het schoon van Jan Frederik van Beeck Calkoen, en de bespreking van dat werk
door Johannes Kinker. 126
Het verhevene is nochtans een belangrijk concept. En dus heeft Van Hemert,
omwille van de “nieuwheid dezer stof, maar vooräl het gewigt en de geschiktheid van
dezelve voor eene redevoering” dit onderwerp gekozen voor zijn spreekbeurt voor
Felix Meritis. Dat Van Hemert die geschiktheid van de stof voor een redevoering op
een ethische manier invult, blijkt uit de volledige titel van zijn lezing: “’s Menschen
voortreffelijken aanleg, zigtbaar vooräl ook in zijne vatbaarheid voor het Verhevene”.
Hij wijst erop dat zijn uiteenzetting een redevoering is, en geen systematische verhandeling.
“Een Redenaar, wiens stof wijsgeerig is, kan onmogelijk alles zeggen, wat hij
in eene verhandeling zeggen zou; of hij maakt, als redenaar, slegt figuur, bij menschen
van goede smaak” (Van Hemert 1804:vii-viii).
4.3.1.2. ’s Menschen voortreffelijke aanleg
De Redevoering over het verhevene past uiteraard in Van Hemerts opzet om de kritische
filosofie te verspreiden. Hij heeft al vaker redevoeringen gehouden voor het
publiek van Felix Meritis, en telkens “over onderwerpen, die met ’s Menschen waare
grootheid, onmiddellijk, in verband staan” (Van Hemert 1804:1). In mijn bespreking
van de Beginzels heb ik al uitgebreid gewezen op Van Hemerts bekommernis om
de ethische dimensie van de (kritische) filosofie. En het verhevene blijkt daar een
belangrijke rol in te spelen
De vatbaarheid voor het verhevene is typisch voor de mens: het dier deinst angstig
terug voor wat buitengewoon groot of sterk is, maar de mens kan daaraan het gevoel
van het verhevene ontlenen. Dit betekent echter niet dat het verhevene gegrond is in
schrik. “Zoo dacht, onder anderen, de schrandere BURCKE. Doch, mijns oordeels,
staat dit gedachte den toets niet door” (Van Hemert 1804:3). 127 Er zijn wel degelijk
schrikwekkende voorwerpen die terecht verheven genoemd worden, en ook in kunst
is het schrikkelijk verhevene niet ongewoon – Van Hemert geeft een aantal voorbeelden:
Lucretius’ beschrijving van Epicurus die het bijgeloof – voorgesteld als een wangedrocht
dat vanuit de wolken dreigend neerkijkt op de mensheid – bestrijdt, de
bekende passage uit de Ilias waarin Zeus de Olympus doet daveren door zijn wenkbrauwen
te fronsen, Hades die verschrikt opspringt omdat hij vreest dat onderwereld
zal ontbloot worden voor sterfelijke ogen, en gevechtsscènes van Ossian.