JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

44 HOOFDSTUK 1
sublime en ce qu’elle constitue un nœud théorique en puissance, il s’agit de la «simplicité»”
(Hache 2000:87).
79. Peyrache-Leborgne (1997:84) stelt dat “Boileau recommande l’alliance du sublime et du naturel”
en haalt daarbij de bekende verzen uit de Art poétique aan: “[…] Soyez simple avec art, /
Sublime sans orgueil, agréable sans fard” (Boileau 1966:159).
80. Arthur O. Lovejoy (1927) onderscheidt liefst 18 verschillende “Senses of ‘Nature’ as Aesthetic
Norm”, waarbij de betekenis ‘empirische werkelijkheid’ maar één van de vele is.
81. “Een tragedie is niet alleen een uitbeelding van een volledige en afgeronde handeling, maar ook
van gebeurtenissen die vreselijk zijn en medeleven wekken, en die zijn het innigst en het indringendst,
wanneer de gebeurtenissen tegen de verwachting in maar omwille van elkaar plaatsvinden:
het effect van verwondering en verbijstering dat zo bereikt wordt, is veel groter dan wanneer
de gebeurtenissen spontaan of toevallig en zonder verband zouden ontstaan” (Aristoteles
2000:46-47).
82. Hartmann (1997:29) legt het verband met de loskoppeling van de verheven stijl: “Le sublime
peut donc également se comprendre comme le surgissement dans le discours d’un élément surnaturel,
qui ne tient évidemment pas aux seules caractéristiques du style.”
83. De Réflexions mogen niet verward worden met de “Remarques”. De “Remarques” zijn de (veelal
linguïstische en vertaaltechnische) aantekeningen bij het Traité du Sublime. Het zijn “les Notes
Grammaticales […] qu’il n’y a ordinairement que les Sçavans qui lisent; au lieu que ces
Réflexions sont propres à estre leuês de tout le monde, et mesmes des Femmes” (Boileau
1966:1096).
84. In 1687 werd Le siècle de Louis le Grand voorgelezen in de Académie, het gedicht waarin Perrault
stelde dat de contemporaine dichters de klassieken van morgen waren. Huet zat naast Boileau
op de banken en had alle moeite om te beletten dat hij keet zou schoppen. Perrault zou zijn
inzichten verder ontwikkelen in Parallèles des Anciens et des Modernes (1688-1697). Op die
lezing barstte de Querelle in alle hevigheid los (Fumaroli 2001:18-24).
85. “Il est vrai que Moise rapporte une chose, qui est grande; mais il l’exprime d’une façon, qu’il ne
l’est nullement” (Le Clerc 1706:215). Kerslake (2000:46) en Hache (2000:104-105) vechten de
authenticiteit van de brief helemaal niet aan: zij reconstrueren de polemiek dan ook als één tussen
Huet en Boileau. Hoewel dit historisch correct is, noem ik Boileaus tegenstander hier Le
Clerc, omdat Boileau hem zelf als zodanig aanduidt.
86. Ueding (1996:33) beschrijft enargeia – onder het lemma evidentia – als: “Enárgeia bezeichnet
ebenfalls eine offenkundige Präsenz, insbesondere im Bereich der sinnlichen Wahrnehmung
[…]. In der Rede stellt solche Präsenz sich ein, wenn der Redner eine sache so klar und deutlich,
so lebendig und anschaulich darzulegen vermag daβ der Hörer sie gleichsam mit eigenen Augen
zu sehen glaubt.” Hij benadrukt dat energeia een begrip is uit Aristoteles’ ontologische systeem,
en enargeia een retorisch concept, maar dat beide termen in de secundaire literatuur vaak door
elkaar gebruikt worden (Ueding 1996:40).
87. Deze definitie is overgenomen uit het glossarium dat toegevoegd is aan de gebruikte vertaling
van Aristoteles’ Retorica (2004). Tussen haakjes wordt verwezen naar de traditionele indeling in
bladzijden, kolommen en regels (Aristoteles 2004:16), en naar andere lemma’s in het glossarium
(in klein kapitaal).
88. In de woorden van Francis Goyet: “enargeia, la description ante oculos, ce que Perelman appelle
la “présence”: concept insaisissable mystère de la réussite” (Goyet 1996:459). Vergelijk ook met
Fumaroli (1994:142): “Ce n’est pas un «faire croire»: c’est un «faire voir». “