JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

198 HOOFDSTUK 4
Vanuit het gezichtspunt van de kwaliteit is het schone een belangeloos behagen. Dit
betekent dat het behagen dat het subject voelt op geen enkele manier verbonden is
met een verlangen naar bezit of gebruik van het object. Het gaat niet om het eventuele
nut van het object, noch om het onmiddellijke zinnelijke genoegen dat het
object kan opleveren. Kant doorbreekt daarmee het eeuwenoude adagium dat schone
kunst het nuttige aan het aangename moet koppelen. Het schone staat in tegendeel
los van het nuttige en het aangename; het behagen dat eraan ontleend wordt is niet
gericht op het object, maar is subjectief. Meer zelfs, het schone is vrij van het objectieve,
en dus van het particuliere. Het schone is, met andere woorden, universeel.
Daardoor komt Kant bij het tweede gezichtspunt, dat van de kwantiteit. Het gevoel
van welbehagen is iets wat ieder mens kan ervaren, is dus universeel. Het behagen
wordt opgewekt door het vrije spel van verbeelding en verstand, en is dus een vorm
van zelfbewustzijn – in Nederlandse teksten uit de vroege negentiende eeuw vaak
‘zelfgevoel’ genoemd. 44 Het behagen dat aan dit vrije spel ontleend wordt, is op
dezelfde manier geldig als de kennis die door de harmonieuze wisselwerking tussen
beide faculteiten bereikt wordt. Het schoonheidsoordeel is dus esthetisch algemeengeldig:
ondanks zijn subjectieve status is het esthetische oordeel universeel, want
gebaseerd op verbeelding en verstand, die ieder mens bezit.
Het derde gezichtspunt is één van de beruchtste esthetische standpunten van Kant:
het schone is doelmatigheid zonder doel. Het esthetisch oordeel heeft geen cognitief
karakter, en heeft dus geen objectieve doelmatigheid: het leidt niet tot kennis van het
object. “Toch is er een doelmatigheid,” stelt De Visscher (in Kant 2002:14-15),
“maar die is op het subject gericht door het feit dat het subject uitsluitend de voorstelling
van de vorm van het gegeven object op zich betrekt.” Doordat het object niet
gewaardeerd wordt omwille van zijn nut of zijn aangename eigenschappen, en doordat
er geen kennis over verworven wordt, krijgt het geen inhoud: het behagen wordt
enkel en alleen aan de vorm ervan ontleend. 45 De doelmatigheid van het kennisverwervingsproces
is wel aanwezig in het vrije spel, maar doordat het doel (kennis) niet
bereikt wordt (of zelfs mag worden), is er sprake van doelmatigheid zonder doel.
Volgens het gezichtspunt van de modaliteit wordt het schone gedefinieerd als exemplarische
noodzakelijkheid. Aangezien het smaakoordeel universeel is, want gebaseerd
op het behagen dat ontleend wordt aan het vrije spel van twee faculteiten waarover
elke mens beschikt, verbeelding en verstand, moet het behagen van het schone
noodzakelijk zijn. Maar die noodzakelijkheid kan niet ‘bewezen’ worden met theoretische
argumenten, want ze staat los van de empirische rede – de theoretische rede
die in de eerste Kritik centraal stond. Dus is ze exemplarisch: juist in elk afzonderlijk
geval, maar zonder aanwijsbare grond. De enige gemeenschappelijke basis is de zogenaamde
sensus communis, een nauwelijks nader verklaard gemeenschappelijk
beginsel 46 dat ervoor zorgt dat mensen met elkaar kunnen communiceren: de veronderstelling
dat de basisstructuur van de menselijke geest telkens dezelfde is, en dat elk
dus hetzelfde gevoel van behagen zal ervaren bij het schone. 47 Patricia Matthews
benadrukt de analogie met het kennisoordeel: “Kant argues that because cognition is