JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

HET LICHT VAN DE BOVENZINNELIJKHEID: IDEALISME IN NEDERLAND 233
tot een analyse van het schone (maar het is van belang op te merken dat zijn analyse
van het schone zoals die uit Kallias naar voren komt niet bedoeld was voor publicatie),
en zijn analyse van het verhevene is opgesplitst, deels herwerkt, en gepresenteerd
in samenhang met het project van de esthetische opvoeding, waarin voor het theater
een speciale rol weggelegd was. Daaruit blijkt een belangrijk kenmerk van het denken
van Schiller: vóór alles was hij een literator. En hij was een literator met een missie:
het volk opvoeden. En daarvoor vormde hij abstracte idealistische concepten om tot
concreet werkbare begrippen.
Pierre Hartmann reconstrueert (zoals eerder ook al aangegeven is) in zijn lange inleiding
op de Franse vertaling van “Über das Erhabene” een geschiedenis van het verhevene
in drie fasen, met de drie bekende ankerpunten: een poëticale theorie van het
verhevene met Longinus (en Boileau), een esthetische theorie met Burke, en een filosofische
met Kant. Schillers theorie gebruikt elementen uit alle drie de theorieën. De
filosofische basis neemt hij van Kant over, maar de nadruk op de vrijheid en het
morele is eerder longiniaans, en “la charge affective du sublime” is ontleend aan
Burke (Hartmann 1997:167-168). Dit alles komt samen in wat Hartmann “une dramaturgie
du sublime” noemt.
Hartmanns driedeling is wat vereenvoudigend (wat overigens niet gezegd kan worden
van zijn afzonderlijke analyses), en is er uitdrukkelijk op gericht aan te tonen dat
Schiller verschillende theorieën en tradities trachtte te verenigen. Of Schiller in dat
laatste geslaagd is, is vatbaar voor discussie, maar feit is dat hij het vertrouwde achttiende-eeuwse
kader aangereikt door Longinus en Boileau enerzijds, en Burke anderzijds
heeft aangewend in een poging om de analyse van Kant terug te vertalen naar
dat veld waaruit het concept van het verhevene voortgekomen is: dat van de kunst,
en in het bijzonder dat van de literatuur – en zelfs nog specifieker: dat van het literair
taalgebruik dat erop gericht is een publiek te beroeren. Longinus’ redenaar is een filosofisch
dramaturg geworden.
4.3. Drie redevoeringen en een prijsvraag
In het eerste decennium van de negentiende eeuw probeerden de Kant-zendelingen
die zich rond Van Hemert verzamelden, de kritische filosofie in Nederland ingang te
doen vinden. Hun eerste en voornaamste spreekbuis was het Magazijn voor de critische
wijsgeerte, maar na een paar jaar bleek dit niet het gewenste resultaat op te leveren.
Van Hemert begon vervolgens met een meer populariserend blad, Lektuur bij het
ontbijt en de thetafel, opnieuw zonder succes.
Ook in genootschappen werd geprobeerd Kants inzichten te verspreiden, onder
andere via redevoeringen. In wat volgt bespreek ik drie redevoeringen over het verhevene.
Twee ervan werden gehouden in het Amsterdamse Felix Meritis, de derde in
het Natuur- en Scheikundig Genootschap in Groningen. Ik stel eerst de Redevoering
over het verhevene door Paulus van Hemert (1804) voor. In deze tekst probeert Van
Hemert het kantiaanse verhevene getrouw maar verstaanbaar over te brengen. Deze