JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

196 HOOFDSTUK 4
Kant heeft het godsbewijs voor onmogelijk verklaard. 41 Dat heeft ervoor gezorgd dat
de vroegste Kant-adepten vaak verkeerdelijk werden afgeschilderd als atheïsten. In
Nederland zou Bilderdijk onder andere daarom fel uitvaren tegen de kantiaanse filosofie.
Theodorus van Swinderen, zelf beïnvloed door Kants gedachtegoed, zou
Johannes Kinker op dat vlak te radicaal achten. Zonder in een discussie over het religieus
gehalte van Kants filosofie te willen belanden, is het belangrijk hier op te merken
dat Kant God nog altijd onmisbaar acht voor de zedewet.
4.1.2.3. Het schone in de derde Kritik
Na werken over het kenvermogen en het wilsvermogen of het moreel handelen,
publiceerde Kant in 1790 de Kritik der Urteilskraft. De eerste Kritik vertrok vanuit
de kennismogelijkheden van de zinnelijke mens, de tweede vanuit de morele wet van
de bovenzinnelijke wereld, in de derde Kritik zocht Kant naar de mogelijkheid om
de onoverbrugbare kloof tussen zinnelijk en bovenzinnelijk te overstijgen. Hij deed
daarvoor een beroep op het gevoel.
Zwei Dinge erfüllen das Gemüt mit immer neuer und zunehmenden
Bewunderung und Ehrfurcht, je öfter und anhaltender sich das Nachdenken
damit beschäftigt: Der bestirnte Himmel über mir, und das moralische
Gesetz in mir (Kant 1913:161).
Dit vaak aangehaalde citaat uit de tweede Kritik – overigens ook het grafschrift op
Kants tombe – brengt verschillende kernelementen samen: er is de empirische waarneming
van de sterrenhemel, de morele wet, en de gevoelens van bewondering en eerbied
die beide opwekken. Bewondering en eerbied zijn overigens niet toevallig gevoelens
die verbonden zijn met het verhevene, eerder dan met het schone: de morele wet
is immers bovenzinnelijk, en zoals zal blijken is het verhevene meer dan het schone
verbonden met het bovenzinnelijke.
Zoals eerder ook in de Waarnemingen zijn de basisgevoelens behagen en onbehagen.
Het bereiken van een vooropgesteld doel wekt altijd behagen. Dat geldt ook in het
proces van kennisverwerving: als het spel van verbeelding en verstand harmonieus
verloopt, wekt dat behagen op. Precies dit spel is van cruciaal belang voor het schone,
aldus Paul Guyer:
Kant’s basic idea is then that when the free play of the imagination with
the representations offered to us by an object, unguided and unconstrained
by any predetermined concept of what the object is or ought to
be in order to serve any theoretical or practical purpose, nevertheless seems
to us to satisfy the general aim of the understanding to find unity in all of
our experience, we respond to this fulfillment of the underlying aim of
cognition with pleasure, and a pleasure that is noticeable and enduring
because the satisfaction of the general cognitive aim in these circumstances
seems contingent and is not taken for granted by us. This is Kant’s famous