JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

FIAT OBSCURITAS! 73
1958:37). Het gevoel van verdriet komt dus neer op een (bewust en gezocht) herbeleven
van het gesmaakte genoegen en de daarmee samenhangende steeds herhaalde
teleurstelling.
Hoewel deze driedeling van het genoegen kwantitatief een groot verschil uitmaakt, is
in esthetisch opzicht het genot kwalitatief belangrijker, omdat Burke het belang van
pijn hoger inschat dan dat van genoegen. Om dit te verantwoorden onderscheidt
Burke twee basisdriften van de mens: zelfbehoud (self-preservation) en gemeenschap
(society). Burkes gehele systeem van het schone en het verheven draait om deze twee
begrippen. 70
Alle hartstochten (passions) hangen af van de drang naar zelfbehoud en gemeenschap.
De hartstochten die te maken hebben met het zelfbehoud, draaien vooral rond pijn
en gevaar, terwijl die van gemeenschap te maken hebben met leven en gezondheid.
De hartstochten van de gemeenschap wekken een gevoel van genoegen op, en dat
werkt volgens Burke minder ingrijpend in op de mens dan de gevoelens van pijn,
angst en gevaar die met zelfbehoud te maken hebben. Impliciet wordt het zelfbehoud
van primair belang geacht: het eigen lijfsbehoud is een noodzakelijke voorwaarde om
tot een gemeenschap te kunnen komen. De hartstochten van het zelfbehoud worden
verbonden met het verhevene:
Whatever is fitted in any sort to excite the ideas of pain, and danger, that
is to say, whatever is in any sort terrible, or is conversant about terrible
objects, or operates in a manner analogous to terror, is a source of the sublime;
that is, it is productive of the strongest emotion which the mind is
capable of feeling (Burke 1958:39).
John Dennis vóór hem had angst ook al een belangrijk aandeel gegeven in zijn theorie
over het verhevene, maar voor Burke is angst hét fundamentele onderdeel van zijn
theorie van het verhevene. 71 Addison had al beklemtoond dat het gevaar niet reëel
mocht zijn, en Burke echoot hem: het gaat om al wat het idee van pijn of gevaar kan
opwekken, niet de pijn en het gevaar op zich. 72 Er moet een afstand zijn tussen
degene die het verhevene ervaart en datgene wat het verhevene veroorzaakt. En daarmee
is meteen ook Burkes meest oorspronkelijke bijdrage verwoord: het is niet langer
het object dat centraal staat, maar het subject. 73 Angst op zich is niet verheven, het is
een “source of the sublime”, een bron van het verhevene. 74 Het verhevene wordt expliciet
een gevoel genoemd, meer zelfs: het is het sterkste gevoel dat de mens kan ervaren.
Hoewel bepaalde objecten wel eens verheven genoemd worden, is dat in die
gevallen eerder metonymisch te noemen. Het verhevene is een ervaring, een gevoel. 75
De hartstochten die te maken hebben met de drang naar gemeenschap, vallen uiteen
in twee groepen: de “society of the sexes” en “that more general society, which we have
with men and with other animals, and which we may in some sort be said to have
even with the inanimate world” (Burke 1958:40). Deze hartstochten hebben niet te
maken met pijn of angst, maar integendeel met genoegens.