JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

356 HOOFDSTUK 6
31. In deze tekst, “Over dichterlijke geestdrift en dweepery”, laat Bilderdijk zich minder negatief uit
over het verstand. Hij pleit er zelfs voor dat het verstand het gevoel vormt en stuurt, omdat het
gevoel anders “stomp, dof, en dierlijk, […] van zich-zelve onzeker, onbestemd, en een bron van
misleiding, van dwaling, van onzin, ja zelfs van verwarring en kwelling des verstands” is (Bilderdijk
1820:22). Let wel: Bilderdijk heeft het in die passage over het ontspoord gevoel van de dweper.
Bovendien is het samengaan van gevoel en verstand het logische gevolg van de harmonieuze
mens, in wie alle vermogens op elkaar inwerken.
32. “Iedereen wist indertijd dat elke waarachtige dichter wel een ‘enthousiast’ moet zijn. De rijmelaars
en verzensmeders verwarden evenwel enthousiasme met dweperij, zodat men in de verbeelding
de bron van dichterlijke geestdrift ging zoeken” (Van Eijnatten 1998a:436).
33. Meer zelfs: in feite moet het verstand God en godsdienst omarmen: “Godsdienst is niet alleen de
erkenning van God in het hart, het gevoel van de invloeden van God en die van de hogere, geestelijke
wereld. Godsdienst is tevens de erkenning van God door het verstand en de zintuigen. De
mens moet God als één geheel aanvaarden, als een samensmelting van hart, verstand en ‘zintuigelijkheid’”
(Van Eijnatten 1998a:163).
34. De Deugds claim dat “there can be no doubt that Bilderdijk should be placed among the post-
Kantian idealists like Fichte and Schelling” (De Deugd 1992:375) lijkt mij onterecht; of zoals
Van Eijnatten (2001:314) het uitdrukte: “Such statements are largely products of wishful thinking.”
Ook Kinker probeerde Bilderdijk in te lijven in de kantiaanse rangen: in een niet-gepubliceerde
recensie van “De ziekte der geleerden” stelde hij: “Er bestaat misschien in ons vaderland
geen Dichter, die, in den grond, met dit gedeelte der Critische Wijsgeerte [de Kritik der
Urteilskraft, meer bepaald de definitie van het genie, CM] zoo eenstemmig is, als de Heer B.”
(Kinker in Vis 1967:346). Ook hier is een zekere wishful thinking mee gemoeid.
35. “Duitsland was […] voor Bilderdijk niet alleen het land van de verderfelijke Aufklärung, maar
ook dat van alchimisten, de rozenkruisers, de geheime gezelschappen en obscure Schwärmer”
(Van Eijnatten 1996:283). Specifiek over Kant blijkt Bilderdijk zich in eerste instantie niet
negatief uitgelaten te hebben, maar de oudere Bilderdijk verafschuwde Kants filosofie (zie o.a.
Schokker (1933:102-104); Lagerwey (1958:44); Johannes (1993)).
36. Bavinck verontschuldigt Bilderdijks uithalen omdat het in “zijn strijd tegen het rationalisme,
niet eene onverschillige theorie, maar een allergewichtigst levensbelang gold. Tegenover deze
richting kan hij geen oogenblik eene koele, neutrale houding aannemen. Als hij er maar aan
denkt, wordt hij warm, geraakt hij in vuur en begint zijn bloed te koken. Alle belangen staan
daarbij op het spel: godsdienst, zedelijkheid, recht, huwelijk, gezin, maatschappij, staat, wetenschap,
kunst worden er door ondermijnd en verwoest. Want rationalisme, dat is de autolatrie,
de dwaze zelfverheffing van den mensch, de belachelijke poging van het behoeftig, jammerlijk,
in zichzelven onwaardig schepsel, dat mensch heet, om ieder voor zichzelf en op alle gebied zijn
eigen wetgever, zijn eigen rechter, zijn eigen God te zijn. Ziedende verontwaardiging, brandende
toorn, grenzelooze minachting, wisselen bij Bilderdijk met elkander af, als hij deze waanwijze
domheid zijner eeuw bestrijdt; in meedoogenloozen spot, scherpe satire, vlijmend sarcasme
geeft hij menigmaal lucht aan zijn overkropt gemoed” (Bavinck 1906:105).
37. Bovendien had Bilderdijk zich in zijn stuk “Over dichterlijke geestdrift en dweepery” bijzonder
kritisch over de toneelauteur Schiller uitgelaten. “En wie is die Schiller. Een Enthusiast zal men
zeggen. Ach! dat hy het waar! Neen, een Dweeper, wien ik gaarne zijne onkunde van plan en
ontwerpmaking vergeven, wien ik zijne kinderlijke en somwijlen belachlijke hulpmiddelen niet
wijten zou, had hy iets van den Dichterlijken stijl of bevatting. Neen, een Dweeper, die niets
dan in weêrwil van ’t hart, van de bron des gevoels, niets dan in den geest eener dweepende en
verstandelooze verbeelding zegt: wiens beste bladzijden hem een plaats in het dolhuis verdienen
zou, en wiens slechtste dan verdraaglijk is, als zy hem, zonder aan ’t gene hy schreef te denken,