JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

INLEIDING
“Weet je nog, mijn beste Postumius Terentianus, dat wij samen Caecilius’ korte
geschrift over het sublieme bestudeerden, en dat het ons voor het onderwerp niet toereikend
leek?” Aan het woord is Longinus, de auteur van de oertekst over het verhevene
uit de eerste eeuw, Peri hupsous (I, 1. Longinus 2000:21). 1 In de achttiende eeuw
was het verhevene nog steeds niet geheel toereikend besproken, ook al verschenen er
aan de lopende band teksten over het verhevene, ook in het Nederlands.
De complexe Begriffsgeschichte van het verhevene is het resultaat van verschillende
internationale tradities. De vroegste tekst is het Griekse traktaat van Longinus uit de
eerste eeuw. Daarin wordt het verhevene (hupsos) beschreven als het retorische effect
waardoor het publiek overdonderd wordt. In 1674 publiceerde Nicolas Boileau een
Franse vertaling van dit traktaat, waardoor le sublime een brede bekendheid kreeg. De
oorspronkelijke invulling van het verhevene verschoof in de vroege achttiende eeuw
naar een concept waarmee een sterke emotionele respons werd bedoeld. Meer en
meer, en vooral in Engelse teksten, werd het woord sublime gebruikt om de bewondering
voor grandioze en dreigende natuurfenomenen aan te duiden: vulkaanuitbarstingen,
de Alpen, een woeste storm op zee. In 1757 werd de impact van dit ‘natuurlijk
verhevene’ door Edmund Burke beschreven als een paradoxaal gevoel van
delightful horror. In 1790 pikte de Duitse Verlichtingsfilosoof Immanuel Kant de
door de empiristische filosofie geïnspireerde interpretatie van Burke op. Hij herwerkte
het verhevene tot das Erhabene, en gaf het een prominente plaats in zijn transcendentale
filosofie.
De Franse vertaling van de Griekse tekst van Longinus door Boileau, de Engelse aandacht
voor de angstaanjagende natuur bij Burke, de Duits-Idealistische interpretatie
van Kant: het verhevene heeft minstens vier nationaliteiten. Telkens met eigen toevoegingen,
maar ook telkens voortbouwend op de oudere tradities: elke traditie werkt
in op de andere. Ook in Nederland sloeg het concept aan, zij het iets later dan in de
omringende landen. Tussen 1770 en 1830 verschenen verscheidene teksten over het
verhevene, eerst vooral in vertaalde handboeken voor studenten, later als afzonderlijke
bijdragen onder de vorm van (gedrukte) redevoeringen en lezingen. Het zijn
deze Nederlandse theoretische publicaties over het verhevene als retorisch en esthetisch
concept die in dit boek centraal staan.
Vóór 1804 zijn er enkel vertaalde werken over het verhevene te vinden: de vroegste
tekst is een vertaling van Peri hupsous, via de vertaling van Boileau, door Pieter Le
Clercq in 1719. De belangstelling voor het concept kwam pas vijftig jaar later echt
op gang, met de vertaling van een werk van Moses Mendelssohn door R.M. van
Goens (1769, tweede druk in 1774), gevolgd door een aantal vertalingen van overzichtswerken,
waarin telkens een hoofdstuk over het verhevene opgenomen was. In
1778 publiceerde Van Goens’ zwager Hieronymus van Alphen het eerste deel van
1