JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

FIAT OBSCURITAS! 65
aan door het besef dat we niet in gevaar zijn. Het verschrikkelijke beeld is tegelijkertijd
angstaanjagend en onschadelijk: “we look upon the Terrors of a Description with
the same Curiosity and Satisfaction that we survey a dead Monster” (Addison 1907,
III:298). Zelfs het beeld van een lijdende persoon kan genot opwekken. Addison stelt
dat we dan een “secret comparison” maken tussen onszelf en degene die lijdt. Vanuit
deze zelfgenoegzame positie leert de lezer zijn eigen geluk naar waarde schatten. Hij
wijst er echter op dat dat lijden op een afstand gehouden moet worden. Als het niet
langer om een leessituatie gaat, maar om een reële foltering van een reëel persoon,
dan is de indruk te direct: er is geen tijd of gelegenheid om over de situatie te reflecteren.
Addison legt het verband niet expliciet, maar in feite sluit dit aan op zijn
onderscheid tussen primaire en secundaire genietingen. Als de toeschouwer rechtstreeks
geconfronteerd wordt met een object, kan het primair genot voorkomen,
maar in dit concrete geval blokkeert de primaire reactie de reflectie die voor een
secundair genot zou kunnen zorgen.
The Pleasures of the Imagination is een tekst die van doorslaggevend belang is in de
geschiedenis van het concept van het verhevene, maar Addison gebruikt de term
“great” om het verhevene aan te duiden. 45 Het woord “sublime” duikt echter wel op
in de tekst. Volgens Marjorie Hope Nicolson (1959:310) gebruikt Addison het
woord enkel om er grote literaire kwaliteit mee te benoemen. In zijn bespreking van
Homerus’ grootsheid gebruikt Addison het woord “sublime” echter in een context
die m.i. net niet verwijst naar literatuur: “Homer fills his Readers with Sublime Ideas,
and I believe has raised the Imagination of all the good Poets that have come after
him” (Addison 1907, III:295-296). In Spectator nr. 489 (20 september 1712) duikt
iets soortgelijks op (Addison 1907, IV:47-50). Deze tekst kan als een soort van afterthought
bij de Pleasures of the Imagination beschouwd worden. Grootsheid wordt
geïsoleerd en er wordt een pleidooi gehouden voor de zee als ultieme bron van grootsheid.
Longinus wordt ter hulp geroepen, omdat hij een beschrijving van de zee door
Homerus als illustratie van het verhevene gebruikt. 46 Addison betoogt dat de Bijbel
(nog) betere voorbeelden aanreikt, omdat daarin de zee verwijst naar Gods oneindigheid
en almacht (in tegenstelling tot in de heidense teksten van Homerus en Vergilius,
waarin de ene god de zee opzweept, en de andere haar kalmeert). Addison citeert
een Bijbelse passage (uit Psalm 107), waarin God de storm creëert en weer doet liggen
na de smeekbedes van schippers. “Were we only to consider the Sublime in this Piece
of Poetry, what can be nobler than the Idea it gives us, of the Supreme Being thus
raising a Tumult among the Elements, and recovering them out of their Confusion;
thus troubling and becalming Nature?” (Addison 1907, IV:48-49). Het zou te voortvarend
zijn om uit deze weinige voorbeelden te besluiten dat Addison “great” verbindt
met verheven beelden en “sublime” met verheven ideeën. Vooral in het tweede
genoemde voorbeeld is de grens erg dun, maar als “the sublime in this piece of
poetry” enkel om literaire, stilistische kwaliteit zou gaan, is de vraag naar de edelheid
van de idee geen logische stap. 47 Wel kan de uitdrukkelijke link tussen “great” en
“sublime” de algemeen aanvaarde gelijkstelling van Addisons grootse met het verhevene
bevestigen.