JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

138 HOOFDSTUK 3
Samenvattend kan gezegd worden dat de analyse van het verhevene in dit werk niet
bepaald diepgravend of revolutionair vernieuwend te noemen is. Op dat vlak lijdt dit
hoofdstuk in Riedels studie onder de algehele opzet van het werk: de Theorie is een
uitdrukkelijk populariserend werk, een samenvatting van wat er was, en geen presentatie
van een eigen interpretatie. De grote verdienste van dit werk ligt net in de bundeling
van belangrijke inzichten, en daarbij mogen Van Alphens aanvullingen niet
onderschat worden: hij heeft Riedels tekst op verscheidene plaatsen aangevuld met
bijkomende bronnen en (zij het erg beperkt) met eigen inzichten.
3.2.4. Een discussie tussen twee heren
Van Goens’ vertaling van Mendelssohns Verhandeling had stof doen opwaaien, niet
alleen omdat Van Goens het gewaagd had de Nederlandse cultuur aan te vallen, maar
ook (en vooral) omdat hij een aantal ‘goddeloze’ buitenlanders als na te volgen
modellen had aangeraden. De nadruk kwam meer op morele en religieuze thema’s te
liggen – met waarschijnlijk ook een politieke agenda die op de achtergrond meespeelde
– dan op de esthetische kwesties die in de Verhandeling aangekaart werden.
In het geval van Van Alphens Theorie ligt dat enigszins anders. De kritiek betrof
vooral de inleiding. Jacqueline de Man maakt een onderscheid tussen twee soorten:
“Bij sommige critici is de verdediging van de nationale cultuur het voornaamste aandachtspunt,
bij anderen zijn het vooral fundamentele bezwaren tegen een meer ‘filosofische’
literatuurbeschouwing” (De Man in Van Alphen 1999, II:42).
Het was niet de eerste aanval op de nationale cultuur – zo bleek al eerder – maar precies
doordat ze ditmaal uitging van een gerespecteerd dichter kwam ze bijzonder hard
aan. De Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde verkondigde de overtuiging dat
de Nederlandse literatuur net in een opbouwfase zat: dankzij de inspanningen van de
genootschappen zou de Nederlandse cultuur naar nieuwe hoogten gestuwd worden.
Het negatieve oordeel van de buitenstaanders was vernederend, maar men kon altijd
aanvoeren dat een anderstalige geen gegrond oordeel kon uitbrengen over de Nederlandse
literatuur. Maar dat een vertegenwoordiger van de nieuwe generatie diezelfde
kritiek formuleerde was wel erg moeilijk te slikken. De bezwaren tegen de filosofische
literatuurbeschouwing zijn opnieuw in twee soorten op te delen (nog steeds volgens
De Man (in Van Alphen 1999, II:45)). De eerste groep leverde kritiek vanuit de
opvatting dat de dichter gefnuikt wordt door de theorie, de tweede groep had bedenkingen
bij de filosofie zelf die ten grondslag lag aan de theorie. Uiteraard kon een en
dezelfde criticus twee of zelfs alledrie de punten van kritiek combineren. Van die
reacties vermeld ik hier enkel dat Willem Bilderdijk kritiek had op zowel de aanval
op de Nederlandse letteren als op de filosofische achtergrond: vooral op dat laatste
punt zal uitgebreider ingegaan worden in het hoofdstuk over Bilderdijks eigen invulling
van het verhevene. Ter afsluiting van deze paragraaf over de receptie van Van
Alphens Theorie bespreek ik kort de polemiek met W.E. de Perponcher, ten eerste,
omdat dat de enige is waarop Van Alpen publiekelijk gereageerd heeft; en ten tweede,
omdat deze discussie om esthetische onderwerpen draait. 75