JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

190 HOOFDSTUK 4
te achterhalen waren, en niet in de geloofspunten van de Kerk. In augustus van datzelfde
jaar nog werd Van Hemert gedwongen ontslag te nemen als predikant. De hele
kwestie werd verder uitgevochten in een polemiek met de Utrechtse hoogleraar Gisbertus
Bonnet (1723-1804). 28 Of Van Hemert op dat moment al vertrouwd was met
de geschriften van Kant valt te betwijfelen – in zijn biografie van Van Hemert noemt
Groenewegen (1889:111) een tekst van Van Hemert over Kant uit 1792 als de eerste
aanwijsbare link. In ieder geval dient opgemerkt te worden, dat Van Hemert halfweg
de jaren 1780 al de nadruk legde op ethische bekommernissen, en sterk vertrouwde
op de menselijke rede.
Na een kort verblijf in Rotterdam en Brussel werd Van Hemert in 1790 hoogleraar
wijsbegeerte en fraaie letteren aan het Remonstrants Seminarie in Amsterdam. Zijn
inaugurele rede wekte andermaal erg veel ophef. Hij stelde immers dat het Nieuwe
Testament vol stond met beweringen die door wetenschappelijke en filosofische kennis
tegengesproken werden. Hij achtte Jezus en de apostelen daarvoor niet verantwoordelijk,
maar betoogde dat zij hun leer aangepast hadden aan de gebruiken en het
geloof van hun publiek. Om tot de waarheid te komen moest men de Heilige Schrift
niet zomaar aannemen, maar blootstellen aan schriftkritiek. 29
Hoe of wanneer Van Hemert precies in contact kwam met de werken van Kant, is
niet helemaal duidelijk. Feit is dat hij in 1796 zijn ambt als hoogleraar neerlegde en
naar zijn landgoed Reckenburg in Emmerich (Duitsland) trok – de ziekte van zijn
vrouw (die kort nadien ook overleed) speelde vermoedelijk een belangrijker rol dan
de hang naar de Kant-studie. 30 Daar wijdde hij zich in de volgende twee jaar aan de
studie van de filosofie van Kant. Na zijn terugkeer in Nederland werd hij de belangrijkste
profeet van de kritische filosofie. 31 Dat uitte zich eerst in de vierdelige Beginzels
der kantiaansche wijsgeerte (1796-1798) – “waarmede Paulus van Hemert, ‘Hoogleeraar
bij de Remonstranten te Amsterdam’, zoals hij zich op het titelblad noemt, de
19 de eeuw in de Nederlandse wijsbegeerte inluidde” volgens Ferdinand Sassen
(1954:290-291) – daarna in het Magazijn voor critische wijsgeerte en de geschiedenis
van dezelve, waarvan tussen 1799 en 1803 zes delen verschenen. Deze publicaties
waren op een gespecialiseerd publiek gericht, en vonden vooral tegenstanders. In een
poging om de kritische filosofie bij een breder publiek ingang te doen vinden, schreef
Van Hemert Lektuur bij het ontbijt en de thetafel: Verlichting in hapklare brokken, een
populariserend tijdschrift waarvan tien afleveringen verschenen tussen 1804 en
1808. 32 In diezelfde periode hield Van Hemert in Felix Meritis ook een Redevoering
over het verhevene (1804), waarop ik later uitgebreid inga. Het mocht echter niet
baten: de kleine kring Kant-voorvechters bleef klein. Het grote publiek werd niet
bereikt, en de culturele en intellectuele elite bleef doordrongen van de common
sense-filosofie. Voor wie al bezwaar had tegen de metafysische bespiegelingen van
Hume, was Kants complexe filosofie met haar zware, droge stijl en eigenzinnige terminologie
gewoonweg onverteerbaar. Van Hemert en zijn kring kregen tegenwind
van onder anderen Willem Bilderdijk, Hieronymus van Alphen en Rhynvis Feith.
Van Hemerts geschriften verzandden steeds meer in persoonlijke aanvallen – de laatste
was een satirische nieuwjaarsbrief in 1815 aan de anti-kantiaanse filosoof Daniel