JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

LICHT IN DE NEDERLANDSE DUISTERNIS 149
verhevene wordt doorgaans slegter, wanneer ’t zelve met het kleed van
Geleerdheid, of eenige andere vermomming, omhangen is. ’t Geen wy
niet klaar bevatten, kunnen wy niet met rede bewonderen (Beattie
1786:156). 100
Te ver gezochte beelden hebben hetzelfde effect als ongepaste hoogdravendheid.
Misplaatst pompeus taalgebruik noemt Beattie – in Loosjes vertaling – “Winderigheid
of valsche Verhevenheid” (Beattie 1786:157). De meeste mensen slaan een
hogere toon aan als ze het over ernstige zaken hebben, “doch, indien zy beschaafdheid
bezitten, gaat die verheffing met zedigheid vergezeld: en zy bedwingen veeleer
hunnen aandoeningen, dan dat zy dezelve op de hun sterkst mogelyke wyze uitdrukken”
(Beattie 1786:157). Wat uiteraard niet betekent dat dichters zorgeloos mogen
omspringen met hun taalgebruik.
Beattie somt nog een aantal fouten tegen het verhevene op. Eerst en vooral gaat het
verhevene niet samen met een te nauwgezette beschrijving. 101 Het verhevene hangt
samen met verwondering en verbazing, en bij die ervaringen gaat de aandacht niet
uit naar de vele details, maar naar het geheel: wie geconfronteerd wordt met een held
in wapenrusting, gaat niet kijken of zijn vingernagels netjes geknipt zijn. 102 Bovendien
laat een iets vagere omschrijving toe dat de lezer zelf een en ander aanvult: zoals
eerder aangehaald, het effect kan soms vergroot worden door iets niet te zeggen of te
tonen. Beattie geeft het bekende voorbeeld van de reactie van de Trojaanse ouderlingen
op de schoonheid van Helena. “Korte beschryving, derhalven, en bondige uitdrukking,
mogen aangemerkt werden, als weezenlyk tot het Verhevene behoorende”
(Beattie 1786:165).
Een tweede fout tegen het verhevene ligt in het verlengde daarvan: “Schoon eens
Schryvers denkbeelden groot zyn, kunnen zy, nogthans, in Verhevenheid te kort
schieten, door een buitenspoorige vergrooting” (Beattie 1786:168). Dit is het al
vaker opgedoken gevaar van de overdrijving, waardoor het grote en het verhevene
grotesk en belachelijk worden, want “niets is verheven, of het moet in de Ziel eene
behaagende verbaasdheid veroorzaken; en niets kan een redelyk weezen behaagen,
dan het geen met zichzelve bestaanbaar is, en afgemeeten by den maatstok der
Natuur” (Beattie 1786:169).
Misplaatst groots taalgebruik – winderigheid – is nefast voor het verhevene, maar hetzelfde
geldt voor laag taalgebruik. “Laage woorden en gemeene omstandigheden,
ingevoerd in de beschryving van iets groots en fraays, zullen de Verhevenheid wegnemen
en de Schoonheid verminderen” (Beattie 1786:170). 103 Het laatste gedeelte
van de verhandeling is gewijd aan laage uitdrukkingen, “want tegen dezelve meen ik
dat wy boven al op onze hoede moeten weezen. Voor eerst, om dat zy vlekken zyn in
alle soort van Verhevene Schriften; ten anderen, dewyl ze in de Landtaal zo overvloedig
zyn, dat wy ze, zonder groote oplettenheid, of het volgen van veel goeden raad,
niet gemaklyk kunnen vermyden” (Beattie 1786:170). Beattie benadrukt echter dat
duidelijkheid niet gelijkstaat aan laagheid. Wat enkel door geleerden te verstaan is, is