JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

Hoofdstuk 2
Fiat obscuritas!
Terwijl in Frankrijk een debat ontstond rond de plaats van het eenvoudige tegenover
(of in) het verhevene, leek in Engeland de aandacht net naar het spectaculaire uit te
gaan. Bergen, stormen en vulkanen leken met nieuwe ogen bekeken te worden. En
die nieuwe blik had gevolgen voor de visie op kunst en literatuur. Toen de Angelsaksische
kritiek (Monk 1935, Nicolson 1959) het achttiende-eeuwse verhevene herontdekte,
werd er meteen van uitgegaan dat er een opmerkelijke omslag in het denken
over het verhevene had plaats gehad. Deze omslag werd als het ware gekristalliseerd
in het standaardwerk van Edmund Burke, de Enquiry, maar werd al een vijftigtal jaar
eerder voorbereid door John Dennis, zo luidde het. 1 Dennis werkte nog grotendeels
in de traditie van Longinus, maar volgens deze visie maakte Joseph Addison met zijn
Pleasures of the Imagination uit 1712 het verhevene ‘definitief’ tot een esthetisch concept.
De verschillen tussen beiden komen echter niet zozeer op een onderscheid tussen een
‘retorisch’ en een ‘natuurlijk’ verhevene neer, als wel op een expliciet religieuze en een
eerder empiristische verklaringsgrond voor de ervaring. Ze hebben wel als gemeenschappelijk
kenmerk dat het accent van het denken over het verhevene in hun werk
verschuift van het object naar de ervaring van het subject – bij de een al wat meer dan
bij de ander. Tegenover deze radicale vernieuwers plaats ik de inzichten van een tijdgenoot
van beiden, die steevast opduikt in overzichtswerken van het verhevene, maar
zelden als werkelijk bepalend voor de ontwikkeling van het concept beschouwd
wordt: Anthony Ashley Cooper, Third Earl of Shaftesbury. Shaftesbury kan gezien
worden als een figuur die tussen Dennis en Addison in staat – chronologisch (al gaat
het hier om een tijdspanne van nauwelijks 8 jaar tussen Dennis’ hoofdwerk en
Addisons Pleasures of the Imagination), maar vooral ideologisch. Daardoor is hij enerzijds
minder bepalend voor de verdere geschiedenis, maar anderzijds tekenend voor
wat de meer traditionele visie op het verhevene zal worden. Een overzicht als dit gaat
immers uit van de revolutionaire ankerpunten, maar een figuur als Shaftesbury –
minstens even briljant, maar minder non-conformistisch – illustreert een minder
theoretische, maar (misschien juist daardoor) contemporain erg populaire onderstroom.
Edmund Burke (1729-1797) was de eerste die een esthetische theorie van het verhevene
ontwierp: A Philosophical Enquiry into the Origin of our Ideas of the Sublime and
Beautiful (1757). 2 Hij publiceerde het werk (anoniem) in 1757. In 1759 verscheen
een herwerkte tweede druk, maar daarna heeft hij zich niet meer expliciet uitgelaten
over esthetische kwesties: hij had zich in de politiek gestort en zou al spoedig uitgroeien
tot één van de grootste staatsmannen van zijn tijd. Hij was een Whig – progressief
voorvechter van religieuze tolerantie, pleitbezorger van de representatieve
47