JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

210 HOOFDSTUK 4
Verheven is datgene in vergelijking waarmee al het andere klein is, en dus kan in de
meest strikte zin niets wat de mens kan waarnemen, verheven zijn: het verhevene is
het aanvoelen van het bestaan van het bovenzinnelijke. Toch roept het feit dat Kant
de piramiden en de Sint-Pietersbasiliek in zijn bespreking van het verhevene noemt,
de suggestie op dat er een mogelijkheid zou kunnen zijn – Van Hemert heeft de voorbeelden
echter niet overgenomen in zijn Beginzels. De piramide wordt genoemd om
op het belang van de nodige afstand te wijzen 74 , maar de status van het voorbeeld van
de Sint-Pietersbasiliek is onduidelijker. 75
Beide voorbeelden komen echter al voor in de Waarnemingen. Daar werd de piramide
geïntroduceerd als voorbeeld van het edel verhevene, waaraan door de eenvoudige
statigheid een morele grootsheid toegedicht werd. Die gedachte is niet onverzoenbaar
met het verschil tussen apprehensio en comprehensio aesthetica, waarbij die
laatste problematisch wordt als de toeschouwer te dicht bij de piramide staat, wat een
opening creëert voor het mathematisch verhevene, opgewekt door het kunstwerk dat
de piramide is.
De Sint-Pietersbasiliek werd echter prachtig genoemd, “Dewijl aan dit gebouw, dat
groot en eenvoudig is, de schoonheid, bij voorbeeld goud, mosaiek werk enz, zoo zeer
verbreid is, dat de gewaarwording van het verhevene echter het meeste daaraan doorsteekt:
zoo heet dit voorwerp prachtig” (Kant 1804:8). In de Kritik wordt het voorbeeld
gegeven om de overweldigende indruk van het binnenstappen in een dergelijke
grote ruimte op te roepen. Maar de aard van het voorbeeld, één van de rijkst versierde
kerken ter wereld, laat op zijn minst vermoeden dat de toeschouwer evenzeer overvallen
wordt door de pracht en praal. Het prachtige werd in de Waarnemingen verbonden
met het schone. Dit alles wekt de indruk dat verheven kunst minstens ten
dele ook schoon moet zijn, en dat kan alleen maar als het gaat om toegepaste schoonheid,
en dus ook toegepaste verhevenheid. 76 In zuivere vorm bestaat geen schone
kunst, noch verheven kunst.
Strikt genomen is de idee van een verheven kunst voor het kantiaanse project van
ondergeschikt belang: het gaat Kant om de ervaring die ‘onweerlegbaar’ het bestaan
van het bovenzinnelijke in de mens aantoont. Voor vele volgelingen van Kants esthetica
werd het verhevene in de kunst echter een cruciaal punt. 77 Onder hen zijn ook
Friedrich Schiller en Johannes Kinker, maar beiden presenteren hun inzichten expliciet
als hun eigen aanvullingen op Kants filosofie. Paul Crowther echter poogt een
kantiaans artistiek verhevene te reconstrueren. Hij verwijst daarvoor naar een voetnoot
in de Kritik der Urteilskraft § 49:
Vielleicht ist nie etwas Erhabneres gesagt, oder ein Gedanke erhabener
ausgedrückt worden, als in jener Aufschrift über dem Tempel der Isis (der
Mutter Natur): “Ich bin alles, was da ist, was da war, und was da sein wird,
und meinen Schleier hat kein Sterblicher aufgedeckt” (Kant 1913:316).
Hier noemt Kant een uitspraak verheven, omdat daarin meer uitgedrukt wordt dan
de mens kan verstaan – hij kan het denken, maar de suggestie van tijdloosheid gaat