JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

236 HOOFDSTUK 4
“Onzer aller gevoel zegt ons, dat ‘er in de Konst, zoo wel als in de Natuur, een zekere
verhevenheid plaats geeft, die ons schrikkelijk roert” (Van Hemert 1804:6). Maar Van
Hemert benadrukt dat dit schrikkelijk verhevene niet de volledige lading dekt: er zijn
voorwerpen die niet angstaanjagend of gevaarlijk zijn, maar toch verheven zijn. Van
Hemert noemt hem niet, maar dat zijn inspiratiebron Immanuel Kant is, blijkt overduidelijk
uit zijn voorbeelden:
Een prachtige starrenhemel, die zig des nachts boven ons hoofd vertoont,
en de onverbiddelijk-strenge wet der eeuwige Rede in ons gemoed – wekken
dan deze beiden dit gevoel niet op? En nogtans is geen van beiden vervaarelijk
voor den beminnaar der Deugd. Is ‘er, even zoo, aan den anderen
kant, niet eene menigte van schrikkelijke en gevaarlijke dingen, waar aan
niemand verhevenheid zal toeschrijven? Genoeg! het Schrikwekkende alleen
verklaart ons den hoogen oorsprong van dit gevoel niet. Ook het dier – ik
herhaale dit – schrikt te rug van het ongemeen groote en sterke: maar de
Mensch, de Mensch alleen, is vatbaar voor het Verhevene! (Van Hemert
1804:6-7).
Silvia Contarini stelt (in één van de erg zeldzame secundaire bronnen over het verhevene
in de Nederlanden) dat Van Hemert twee dingen wil betogen in zijn tekst: ten
eerste, Burke weerleggen, en ten tweede “het aantonen van de kantiaanse band tussen
het verheven gevoel en het trotse oppergezag van de menselijke rede over het blote
geweld van de natuur, en bijgevolg, de erkenning van de menselijke waardigheid als
bevoorrecht moment in de esthetische ervaring” (Contarini 1993a:99). Ze wijst op
een aantal elementen die Van Hemert ontleend heeft aan Burke, en noemt zijn interpretatie
van het kantiaans verhevene onorthodox: “De noodzaak van een duidelijk
antwoord aan Burke kon hem echter ook ingegeven zijn door de lezing van enkele
bladzijden van Moses Mendelssohn en Friedrich Schiller, die Van Hemert een goed
uitgangspunt gaven voor een onorthodoxe interpretatie van de Enquiry en de Kritik
der Urtheilskraft” (Contarini 1993a:103). Van Hemert heeft volgens mij niet zomaar
enkele bladzijden van Schiller gelezen: hij heeft Schillers pedagogische opdracht voor
het verhevene overgenomen, en schrikt er – precies als Schiller – niet voor terug de
spectaculaire voorbeelden van Burke in te zetten voor de volksopvoeding. Bovendien
zijn Burkes inzichten, zoals uit de voorgaande hoofdstukken gebleken is, tot op
zekere hoogte inpasbaar in Kants visie.
De titel van het werk geeft het al aan: de tekst is een redevoering, en Van Hemert
houdt – zeker in het begin van de tekst – rekening met de aanwezigheid van het
publiek. 128 Dat blijkt niet alleen uit de expliciete aansprekingen van dat publiek: hij
herhaalt ook vaak bepaalde belangrijke punten, hij valt terug op bekende en tot de
verbeelding sprekende voorbeelden, hij gooit niet al te veel met namen 129 , en af en
toe keert hij terug naar de kernvraag:
Wat is dan eigenlijk het Verhevene? Wij allen (is ’t niet waar, Geëerden?)
kennen dit gevoel bij ondervinding: en hoe moeijelijk egter valt het ons,