JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

332 HOOFDSTUK 6
eigen in haar opgewekten prikkel en zelfverheffing gepaard is: en het is dus
wel te recht, dat Longijn van ’t verhevene zegt, dat men ’t aan dit zelfgevoel
van verheffing erkent, en dit als ’t criterium dezer eigenschappen in
een rede moet aanmerken (Bilderdijk 1821a:17).
De menselijke ziel stijgt boven de zintuiglijke wereld uit, het gevoel van het verhevene
is het besef van deze hogere bestemming. Opnieuw lijkt Bilderdijk erg dicht in
de buurt te komen van het Duits-Idealistische Erhabene, maar er is een cruciaal verschil:
voor Bilderdijk kan het verhevene niet anders dan hoogstbehaaglijk aandoen.
Bij hem is er geen spoor van de Unlust die voor het kantiaanse Erhabene onmisbaar
was, en die in Schillers invulling getoond maar niet beleefd werd.
In de aantekening bij deze passage wordt beklemtoond dat het verhevene niet gelijk
is aan “de hoogste volkomenheid welke men by eene zaak aantreft” (Bilderdijk
1821a:76) 39 noch aan grootheid (Bilderdijk 1821a:78). Beide zijn immers hoedanigheden
van het object. Bilderdijk besteedt vooral aandacht aan de tegenstelling tussen
het grote en het verhevene, waardoor hij impliciet ingaat tegen Addison, en de meerderheid
van de Nederlandse auteurs over het verhevene, die beide termen vaak als
synoniemen gebruikten. Zijn visie op het grootse lijkt sterk op die van Schiller – de
beheersing van zinnelijke kracht door grotere zinnelijke kracht – “De GROOTHEID
berust in het aanschouwelijke denkbeeld; de VERHEVENHEID in het verheffend
gevoel dat het voorwerp by die voorstelling in ons verwekt” (Bilderdijk 1821a:81).
Maar het onderscheid is er wel degelijk: “GROOT doet het verstand; VERHEVENHEID
het hart aan, en die tweederlei hoedanigheden vloeien niet noodwendig, en dus niet
altijd in één” (Bilderdijk 1821a:82). Bilderdijk doet geen beroep op een idee van
weerstand of geweld, maar enkel op het onverdeeld positieve gevoel van het hart.
Hij valt dus niet terug op de achttiende-eeuwse tradities van het verhevene, waarin
het verhevene als een gemengd gevoel naar voren kwam. Hij keert terug naar de oerbron:
Longinus’ Peri hupsous. In het vervolg van zijn tekst vertaalt hij heel wat passages
van Longijn – opvallend daarbij is dat hij geen gebruik maakt van de redelijk
recente vertaling door Matthijs Siegenbeek (1811) 40 – die hij vervolgens van commentaar
voorziet. In die commentaren zet hij de inzichten van Longinus naar zijn
hand. Zo vult hij Longinus’ opmerking dat men het verhevene herkent aan het “zelfgevoel
van verheffing” 41 aan met twee andere passages:
Het onfeilbaar kenmerk des verhevenen, zegt de evengenoemde Wijsgeer
en Redenaar, is, dat wy gevoelen dat een rede ons veel te denken geeft; terstond
eene uitwerking op ons doet, waaraan men niet wederstaat; en een
blijvenden indruk nalaat, die zich niet dan met moeite laat uitwisschen; en
“op den duur, en alom, en op allen zijn werking doet.” En elders: Het verhevene
“brengt eene zekere ontzetting in ons te weeg, het verrukt en vervoert
ons; ’t geeft eene edele kracht aan de rede, eene onoverwinnelijke
kracht die de ziel des hoorders verheft. Het treft als een bliksem, en toont
in eens alle de krachten des Redenaars tot één vergaderd.” Hoe opgeschikt,