JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

FIAT OBSCURITAS! 77
Van het oneindige stapt Burke dus over op het kunstmatig oneindige. Om oneindigheid
te suggereren zijn er twee elementen nodig. Ten eerste, een lange opeenvolging
van elementen zorgt ervoor dat de verbeelding geen rust krijgt en de schijnbaar onophoudelijke
stroom van zintuiglijke indrukken interpreteert als een werkelijk onophoudelijke,
oneindige stroom. Ten tweede, eenvormigheid van die steeds terugkerende
elementen is nodig. Verandering impliceert immers dat er een grens getrokken
wordt tussen het ene object en het andere, terwijl oneindigheid juist voortvloeit uit
het ontbreken van grenzen.
“Another source of greatness is Difficulty. When any work seems to have required
immense force and labour to effect it, the idea is grand” (Burke 1958:77). De ruwheid
van bijvoorbeeld Stonehenge draagt bij tot zijn grootsheid, omdat het daardoor
minder kunstmatig lijkt. Nadruk op kunstvaardigheid leidt de aandacht af van het
grootse – een idee dat ook al bij Longinus (en Boileau) voorkwam. 89 Op een vergelijkbare
manier kan men overweldigd raken door pracht en luister (magnificence). “A
great profusion of things which are splendid or valuable in themselves, is magnificent”
(Burke 1958:78). Het grote aantal van die schitterende of waardevolle dingen speelt
daar een belangrijke rol in, maar de verhevenheid van bij voorbeeld de sterrenhemel
wordt nog versterkt door de “apparent disorder […], for the appearance of care is
highly contrary to our ideas of magnificence” (Burke 1958:78). Monk (1935:95)
wijst op het verband met Boileaus bejubeling van “un beau désordre”, maar beklemtoont
terecht dat Boileau het over een kunstmatige, gecontroleerde en schijnbare
wanorde had. Bij Burke lijkt de wanorde iets minder georganiseerd te zijn – al is het
nog steeds een “apparent disorder”. De idee dat een “appearance of care” nefast is
voor het effect van het verhevene, herinnert aan Longinus’ afwijzing van een al te
gekunstelde stijl, en voor zijn toegeeflijkheid tegenover kleine foutjes in het werk van
grote genieën. Monk (1935:95) waarschuwt er wel voor niet al te grote conclusies
hieraan te verbinden: Burke stelt dat het stijlmiddel van de pracht en luister met grote
omzichtigheid moet gebruikt worden. Dit past in Burkes benadering van stijl in het
algemeen. Hij citeert doorheen de gehele studie vele klassieke en klassiek geworden
voorbeelden, maar zelden om de stijl te prijzen. “Ce qu’en revanche Burke retient des
exemples choisis, […], c’est moins cette réussite stylistique que le choix judicieusement
opéré par le poète dans l’ensemble des objets que la nature offre à la représentation”
(Hartmann 1997:36).
Hoewel Burke duisternis prefereert voor het verhevene, bespreekt hij toch ook het
licht. Een snelle overgang van licht naar donker, of van donker naar licht kan een
zodanig groots effect hebben dat het een ervaring van het verhevene kan veroorzaken.
Burke geeft het voorbeeld van de bliksem. Dit geldt ook in architectuur: om het verhevene
te kunnen bereiken moet een gebouw “dark and gloomy” zijn, als tegengesteld
tot de helderheid in de open lucht. Het contrast kan niet groots genoeg zijn. “At
night the contrary rule will hold, but for the same reason; and the more highly a room
is then illuminated, the grander will the passion be” (Burke 1958:81). Diezelfde
nadruk op contrasten en op duisternis keert terug bij zijn bespreking van kleuren.