JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

364 CONCLUSIE
van Hemert (1796a:xiv) de graveernaald van Kant noemt, door Bilderdijk
(1821a:62) als “een doodlijk ontleedmes voor onze ziel” beschouwd wordt.
De verschuiving van het verhevene als een eigenschap van een object naar het verhevene
als een ervaring of een gevoel van het subject is minder strikt afgelijnd in de
Nederlandse interpretaties dan in de internationale traditie waarin Burkes Enquiry als
het omslagpunt beschouwd kan worden. In de Nederlandse bijdragen wordt het verhevene
als een gevoel beschreven, maar telkens blijkt dat de term ook heel vaak metonymisch
gebruikt wordt: in elke tekst komen er ook ‘verheven objecten’ voor.
Uit mijn analyses van de verschillende teksten is een breed palet aan overtuigingen te
voorschijn gekomen. Aan de hand van het verhevene komt een beeld van het Nederlandse
denken over kunst en literatuur naar voren waarvan de verscheidenheid en de
internationale gerichtheid opvallen. Hét Nederlandse verhevene bestaat niet, maar er
zijn wel een aantal elementen die in het verhevene in de Nederlanden sterker dan in
andere tradities benadrukt worden: de ethisch-pedagogische inslag, en de daarmee
samenhangende toegevingen (met soms inkapseling van het oorspronkelijke gedachtegoed
of zelfs neutralisering van de vernieuwing tot gevolg), de uitgesproken religieuze
dimensie, de nadruk op edele eenvoud en harmonie, die de grens tussen het
verhevene en het schone vaak doet vervagen.
Er werden dus eigen accenten gelegd, maar elke Nederlandse verhandelaar schreef
zich in in een bepaalde internationale traditie, zelfs oorspronkelijke zelfdenkers als
Johannes Kinker en Willem Bilderdijk. De Nederlander van de late achttiende en
vroege negentiende eeuw wist welke ideeën in Europa circuleerden, en nam zijn eigen
positie in, die enkel door de vergelijking met die internationale tradities ten volle
beschreven kan worden. Ik hoop in de voorgaande bladzijden een bijdrage geleverd
te hebben aan deze beschrijving van de positie van Nederland in het achttiendeeeuwse
Europa.
Voor alle auteurs die in dit boek genoemd werden, Nederlanders én buitenlanders,
geldt dat ze het verhevene als de sterkste menselijke emotie beschouwden, een positieve
ervaring (die negatief kon beginnen) waarin de mens zich bewust werd van zijn
eigen waardigheid. Het is de ervaring waarin we inzien “waartoe wij zijn geboren”
(XXXV, 3. Longinus 2000:73). De ethische dimensie die al in de vroegste tekst over
het verhevene aanwezig was, werd in de besproken Nederlandse teksten opgepikt, en
centraal gesteld. De ervaring van zelfverheffing werd in dienst gesteld van het ideaal
van een betere mens. De ervaring van het verhevene was, in de woorden van Paulus
van Hemert (1804:31), die ervaring waarin we juigchen in den adel der menschlijke
natuur.