JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

362 CONCLUSIE
neemt het verhevene zelfs goddelijke dimensies aan. In alle andere interpretaties worden
zedelijk en stichtelijk als bijna-synoniemen beschouwd. Tekenend is dat Loosjes
ervoor koos het werk van Beattie te vertalen omwille van de “Stigting, in eenen godsdienstigen
zin” (Loosjes in Beattie 1785: ii). Die religieuze bekommernis gold ook
voor Paulus van Hemert, die daarmee trouwer bleef aan zijn religieuze roeping dan
aan Kant. De ervaring van het verhevene is een verrijkende ervaring, en die verrijking
heeft in de overgrote meerderheid van de Nederlandse interpretaties een religieuze
connotatie. Dat hangt nauw samen met de ethische dimensie van het verhevene, die
door alle Nederlandse bijdragen sterk benadrukt werd – soms zelfs sterker dan bij
hun buitenlandse inspiratiebronnen. Bilderdijk spant hier de kroon. Deze religieuze
inslag is niet helemaal nieuw: ook John Dennis verbond het verhevene expliciet met
God en godsdienst, maar in de latere invullingen van Burke, Kant en Schiller is die
nadruk toch een stuk minder sterk, of zelfs geheel afwezig.
Deze moraliserende en religieuze klemtonen zijn al merkbaar in twee vroege teksten
over het verhevene, die ik niet behandeld heb, omdat in geen van beide van enige
reflectie op kunst en literatuur sprake is, namelijk de Nederlandse vertaling van Du
Grand ou du sublime dans les mœurs (1686) van René Rapin als ’t Groot en ’t Verhevene,
in de Zeden, en in de verscheidene Staaten der menschen, en het anonieme Vertoog
wegens het verhevene, en de welsprekendheid, in de gewyde schriften uytblinkende
(1766). De tekst van Rapin is een toepassing van het retorische begrip ‘verheven’ op
morele karaktertypes. Het Vertoog wegens het verhevene is een ongetwijfeld goedbedoeld
werk, dat moet aantonen dat de Bijbel het meest hoogstaande literaire werk
aller tijden is, dat nooit overtroffen zal worden. ‘Verheven’ moet voor dit werk enkel
in zijn meest letterlijke betekenis begrepen worden als ‘boven elk ander werk verheven’;
van enige theoretische beschouwing is in dit werk geen sprake. 1 Verder dan een
aantal vage aanduidingen komt de anonieme auteur niet. Er wordt wel verwezen naar
Longinus, maar de auteur gaat niet in discussie met hem, hij neemt geen standpunten
over, hij citeert hem enkel als de heiden die – ondanks zijn ongeloof – de grootsheid
van het Bijbelse fiat lux ingezien heeft.
Dit fiat lux-motief is in elke Nederlandse interpretatie van het verhevene een stuk
sterker dan het fiat obscuritas van Burke. Enkel in de door Kant geïnspireerde bijdragen
wordt de nadruk minder sterk gelegd, maar in elke bijdrage uit die traditie wordt
het belang van het schriklijk verhevene gerelativeerd. Gert-Jan Johannes heeft de
Nederlandse literatuurtheorie van deze periode beschreven als gekenmerkt door
kleinschaligheid en eenvoud, omdat de Nederlandse cultuurdragers van de lange
achttiende eeuw die eigenschappen ook als typerend voor de Nederlandse volksaard
beschouwden: “de grootheid van Nederland schuilt in de bescheiden kracht van de
edele eenvoud” (Johannes 1997:9). Daar hoorden het spectaculaire verhevene van
Burke en Kant niet in thuis. Johannes verliest echter uit het oog dat de edele eenvoud
evenzeer tot het verhevene kan leiden, en daar speelden de meeste verhandelaars over
het verhevene gretig op in (soms via het concept van het naïeve).