JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

HET LICHT VAN DE BOVENZINNELIJKHEID: IDEALISME IN NEDERLAND 259
werpen geven ons dus onze volstrekte onmagt te kennen, en zijn voor zoo
verre vreesselijk, zonder dat wij evenwel werkelijk voor dezelve vreezen.
Hierin is geenszins eene tegenstrijdigheid. – Er wordt slechts het geval als
mogelijk gedacht, om aan deze krachten tegenstand te willen bieden,
indien hare werking zich tot ons bepaalde. Zal ons gemoed vatbaar wezen
voor den indruk van het verhevene, dan moet hetzelve noch met vrees,
noch met schrik vervuld zijn (Schröder 1810:12).
Zoals de verbeelding in het uitgestrekt-verhevene vrij spel moet hebben en niet
beperkt mag zijn door getallenreeksen en mathematische berekeningen, moet de
kracht zelf van het voorwerp beschouwd worden, en niet de eventuele eigen verplettering
door die kracht. 162
“Van alle kracht-verhevene voorwerpen der natuur is voorzeker den mensch het
grootste en het gewigtigste; ja, in de menschelijke natuur alleen is de bron van het
verhevene gelegen” (Schröder 1810:14). Deze uitspraak klinkt op het eerste gezicht
wat vreemd: Kant had de mens het ideaal van het schone genoemd, maar in het verhevene
ervaart de mens zijn nietigheid. De mens als bron van het verhevene is echter
overgenomen van Van Hemert: “verre boven dit alles munt als kracht-verhevene uit
’s menschen zedelijke natuur” (Schröder 1810:14). De geestelijke, morele superioriteit
van de deugdzame mens over fysieke tegenslagen is “het verhevenste schouwspel; een
schouwspel, gelijk een oude Dichter zegt, het aanschouwen der Godheid waardig.
Doch dit verheven voorwerp, hetwelk wij eigenaardig het zedelijk-verhevene kunnen
noemen, eischt een bijzonder onderzoek” (Schröder 1810:14-15). Maar voor dat bijzonder
onderzoek heeft Schröder geen tijd meer.
Hij vat de conclusies van zijn redevoering in vijf punten samen – waarbij hij in de
eerste punten een aantal conclusies samenneemt en in de andere punten een en ander
herneemt en verduidelijkt. Ten eerste, de indruk van het verhevene is afhankelijk van
de voorwerpen en de gemoedsgesteldheid van degene die het moet ervaren, en wordt
opgewekt door de aanschouwing van de grootte of de sterkte van de voorwerpen. Ten
tweede, het verhevene onderscheidt zich van het aangename,het goede, het schone,
en is een vermenging van lust en onlust. Hoe hoger de ontwikkeling en de beschaving
van degene die het ervaart, hoe heviger de ervaring. Ten derde, de grootte of kracht
van het voorwerp mag niet door berekening bepaald worden. Ten vierde, de verbeelding
moet vrij spel krijgen, waardoor de grootte of kracht “als onbepaald groot verschijnen”
(Schröder 1810:15). Ten vijfde:
De uitgestrekt-verhevene en de kracht-verhevene voorwerpen moeten
zoodanig voorgesteld worden, dat de mensch bij de eersten de onmagt
zijner verbeelding, om de deelen tot een geheel zamen te vatten, gevoelt,
en bij de laatsten de geringheid zijner krachten, om aan dezelve tegenstand
te bieden. Hartstogten, vrees, schrik, medelijden, enz., sluiten het hart
voor dit gevoel (Schröder 1810:15).