JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

HET LICHT VAN DE BOVENZINNELIJKHEID: IDEALISME IN NEDERLAND 263
De voorbeelden van het verhevene zijn ook overgenomen uit Burkes Enquiry: “die
snelle beek, wier voortgestuwde wateren zich in eenen diepen kolk gaan nederstorten”
(Necker de Saussure 1811:120), “die onmetelijke oceaan […], of wanneer de
stormwind zijne afgronden opent” (Necker de Saussure 1811:121), “omgestorte bergen,
[…] rotsen die aan derzelver voet zijn nedergerold” (Necker de Saussure
1811:122). Necker de Saussure (1811:126) noemt grootheid als gemeenschappelijk
kenmerk van het verhevene. Ze verwijst naar Burke, maar ontkent dat angst de enige
bron voor het verhevene kan zijn: “De schrik is eene uitwerking welke de aandoening
van het verhevene in ons vergezelt, en niet de oorzaak is die het voortbrengt” (Necker
de Saussure 1811:127). Ze neemt dus – zoals al eerder meermaals voorkwam bij
andere theoretici – wel de voorbeelden van Burke over, maar stapt niet helemaal mee
in zijn logica.
Het komt mij voor dat de eigenschap, welke alle deze voorwerpen gemeen
hebben, zich eerder zoude bevinden in het ontbreken der grenzen, welke
de verbeelding ophouden en bepalen, dan in eene stellige hoedanigheid.
De ziel wordt uit deze diepe ontroering niet getrokken dan door het geen
overeenkomstig is met hare natuur, en grenzeloos zoo als zij zelve (Necker
de Saussure 1811:127).
Haar verklaring lijkt een echo te zijn van Kants mathematisch verhevene, maar de
verwoording van Albertine Necker de Saussure komt dichter bij een combinatie van
Burkes klemtoon op de suggestie van oneindigheid en Longinus’ visie op het verhevene
als “de weerklank van grootheid van geest” (IX, 2. Longinus 2000:31-32). Kants
strikte onderscheidingen moeten zelfs plaats maken voor een omschrijving van het
verhevene als “ik weet niet welk gevoel” – “je ne sais quel sentiment élevé” (Necker
de Saussure 1811:128). Het gaat niet om een “romantische formulering van het probleem”
die Kants analyse zou overstijgen, zoals Silvia Contarini (1990:150) suggereert,
maar om een expliciet teruggrijpen naar Longinus en Burke, op een manier die
aansluiting vindt bij de common sense-filosofen.
Het denkbeeld, dat het verhevene niet gevonden wordt dan in dat voorgevoel
van het oneindige, dat wij niet bevatten kunnen zonder een
inmengsel van schrik en van eene overspannen ontroering, brengt het niet
de zoo zeer strijdige denkbeelden van BURKE en LONGINUS tot een, van
welken de een zegt, dat het verhevene bestaat in de verbazing en den
schrik, en de ander, dat het is al dat geen wat de ziel verheft, haar groote
en edele gedachten, eene edele fierheid inboezemt (Necker de Saussure
1811:141-142). 167
Het verhevene van Necker de Saussure is de vereniging van de theorieën van Burke
en Longinus. Siegenbeek wilde aan deze verhandeling de eerste prijs geven, maar Van
Hemert had kritiek op de te grote nadruk op angst (omdat het verhevene voor hem
de bovenzinnelijke overwinning op de zinnelijke angst was), en Cras vond het geheel
te dicht aanleunen bij Burkes Enquiry, “En Burke had geen grond […] om het ver-