JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

LICHT IN DE NEDERLANDSE DUISTERNIS 119
der enkele van Van Goens). Maar het naïeve kan ook onbedoeld zijn: als de spreker
zonder er op bedacht te zijn meer zegt dan hij wil zeggen. Mendelssohn zegt dat in
dit geval de betekenis naïef is. Het gaat immers telkens om uitspraken in literaire werken,
niet om reële, doordeweekse situaties. Opnieuw levert Shakespeare “een voortreffelyk
voorbeeld” volgens Mendelssohn, met name de scène uit King Lear waarin
Lear zich verbaast over het feit dat een man al zijn bezit aan zijn dochters gegeven
heeft (Mendelssohn 1774:65-66). 34 Mendelssohn noemt het inzien van de ironie –
hij zelf gebruikt de term ‘ironie’ niet – “beschouwend […] want wy hebben ene
beschouwende kennis van ene zaek, wanneer wy het betekende ons levendiger voorstellen
dan het teken. De naive voorstelling geeft ene beschouwende erkentenis, die dus
volkomen, en zoo zy ons een aental van merktekenen te gelyk laet waernemen, zinnelyk
volkomen is; hierdoor is het naive overeenkomstig met het oogmerk der fraeje
kunsten, want het wezen der fraeje kunsten bestaet in ene zinnelyke volkomen voorstelling”
(Mendelssohn 1774:67-68). Kunst moet dus op een zinnelijke manier, d.i. zintuiglijk
waarneembaar, een volkomen voorstelling bieden: de representatie moet
meer laten vermoeden, moet de toeschouwer aan het denken zetten. Daarvoor is het
naïeve bij uitstek geschikt, omdat het op de meest eenvoudige manier het verhevene
oproept. Maar het naïeve kan niet in elk kunstwerk aangewend worden. Mendelssohn
somt vier omstandigheden op waarin het verhevene en het naïeve absoluut
onverzoenbaar zijn. Ten eerste kan het naïeve niet voorkomen bij het verhevene van
de eerste soort: als het object op zich verheven is, kan het niet eenvoudig voorgesteld
worden. Ten tweede kunnen personages in herderszangen wel gedachten en gevoelens
toegedicht worden, maar niet de “bestudeerde uitdrukkingen, stellingen en
gebaerden” (Mendelssohn 1774:68) van het verhevene. Pastorale poëzie kan dus niet
verheven zijn. Ten derde, en eigenlijk in het verlengde van de tweede omstandigheid,
in het geval van onschuldige en onwetende kinderen. En ten vierde, “in blyspelen en
boertige schriften in ’t gemeen, waer het contrast der tekenen met de betekende zaek
belagchelyk worden kan” (Mendelssohn 1774:69). Het naïeve wekt vaak “een vrolyk
gevoel” (Mendelssohn 1774:69), maar in dit geval wordt het verhevene erdoor uitgeschakeld,
terwijl het in bepaalde tragedies wel verlichtend kan werken – omdat het
lachwekkende er niet allesoverheersend is. Van Goens wijst er in een noot (1774:69-
70nr) nog op dat het naïeve inderdaad nauw verwant is aan onschuld, onwetendheid
en op die manier verbazend en humoristisch kan werken. Hij verontschuldigt Mendelssohn
echter dat hij hier zo snel overheen gaat: Mendelssohn wilde enkel “de
natuer van het naive” bepalen – en deed dit, zo kunnen we eraan toevoegen, enkel
maar in het licht van het verhevene. Mendelssohn sluit zijn verhandeling dan ook af
met de boodschap dat de verhouding tussen het lachwekkende en het tragische nader
onderzoek verdient, maar dit behoorde niet tot zijn “voorgesteld oogmerk” (Mendelssohn
1774:71).
Meier (1978:834) concludeert: “Ces Considérations sur le sublime et le naïf, dans la
version de 1758, appellent donc, en définitive, un jugement nuancé. Elles se présentent
en effet comme un mélange de tradition et de relative nouveauté”. Van Goens’
opmerkingen en toevoegingen versterken die indruk van een vermenging van traditie