JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

LICHT IN DE NEDERLANDSE DUISTERNIS 143
De verhandeling opent met een verwijzing naar “LONGINUS, Geheimschryver van
ZENOBIA, Koningin van Palmyra” (Beattie 1786:107), die verscheidene werken
geschreven heeft waarvan enkel zijn verhandeling over het verhevene bewaard is.
Longinus wordt geroemd om zijn scherp inzicht en krachtige stijl. “Maar hy heeft
het woord Hupsos in een algemeener zin genomen, dan men gewoonlyk hegt aan het
woord Verhevenheid, niet altoos het Verhevene onderscheidende, van het Fraaye en
het Schoone” (Beattie 1786:107). Het verhevene behaagt wel, net als het fraaie of
bevallige en het schone, maar wat het van deze categorieën onderscheidt, is dat het
“eene soort van vermaakschenkende verbaasdheid te wege brengt” (Beattie
1786:108). Dit gevoel wordt opgeroepen door hoge bergen en diepe dalen, en alles
wat in kunst en natuur dezelfde uitwerking heeft, wordt verheven genoemd. Beattie
maakt hier meteen duidelijk dat het verhevene een kwaliteit van het object is, die
“vermaakschenkende verbaasdheid” als gevoel oproept. 87 Zoals aangekondigd wordt
daar meteen een moraliserende bedenking aan gekoppeld. Beattie citeert Lucretius:
“’t Is genoeglyk”, naar de taal van LUCRETIUS, “aan Land staande, de zukkelingen
van den Zeeman op den ongestuimen oceaan te aanschouwen; –
doch niets is vermaaklyker dan, van de hoogte der Weetenschap, neder te
zien op de zodanigen, die op de paden der dwaaling wandelen: niet omdat
wy vermaak scheppen in eensanders ongelegenheid; maar omdat ‘er
genoegen steekt in rampen te zien, voor welken wy zelven vry zyn” (Beattie
1786:109).
Beattie citeert nogal vrij uit De rerum natura. De verwijzing naar de zeeman in nood
is te vinden in Boek II, vs. 1-5, maar dat niets “vermaaklyker [is] dan, van de hoogte
der Weetenschap, neder te zien op de zodanigen, die op de paden der dwaaling wandelen”
is een omschrijving van verzen 8-10. 88 Door de verzen er echter tussen te voegen
krijgt de passage een sterkere ondertoon van intellectuele arrogantie. Beattie wil
wel erkennen dat een woeste zee verheven is, en dat daarop neerkijken vanop een
hoogte het effect nog versterkt, “maar anderen in gevaar te aanschouwen, of ongelukkig
door hunne onkunde, moet altoos smert verwekken, by iemand van een
bedagtzaam gemoed, hoe zeer iemand ook bewust moge weezen, van eigene veiligheid
en wysheid” (Beattie 1786:109). Dat Lucretius daar anders over denkt, verrast
hem niet echt: eigenlijk had hij niets anders verwacht van een epicurist, want het
epicurisme is geheel en al op “Zelfvoldoening” gericht. “Elke edele Ziel gevoelt de
valschheid dezer Leere” (Beattie 1786:110). Argumentatie is hier volkomen overbodig:
het gevoel op zich is al overtuigend genoeg, en dat leert ons dat het verhevene
moreel stichtend is.
Beattie last een korte bedenking over de woordkeuze in, alvorens aan een opsomming
van bronnen van het verhevene te beginnen. “Over ’t geen wy bewonderen, of als
groot aanmerken, spreken wy eigenaartig in zulke bewoordingen” (Beattie
1786:112). Daarom wordt de hemel als boven, en de hel als onder ons voorgesteld,
aldus Beattie. 89