JUIGCHEN IN DEN ADEL DER MENSCHLIJKE NATUUR

338 HOOFDSTUK 6
hiervan moet overtuigd worden, alsof de gehele achttiende-eeuwse traditie waarin dit
telkens opnieuw geponeerd werd onbestaande was. Dat hij zich echter wel degelijk
bewust was van die traditie blijkt uit het feit dat hij de fouten ervan aanklaagt. Het
verhevene is volgens Bilderdijk een puur positieve ervaring.
Het misverstand hieromtrent heeft de zaak met duisterheden omneveld,
waaruit de belemmeringen ontspruiten, die deze stof onderhevig is. Men
heeft zelfs het tegendeel voor oorzaak, of bron, of bewijs en uitwerksel, van
’t verhevene willen doen doorgaan, en een soort van verpletting der ziel by
het onbegrijpelijke daartoe gebracht. – Had men onrecht hierin? – In de
zaak-zelve niet, mijne Hoorders, maar in de opvatting der zaak (Bilderdijk
1821a:37).
De verpletting is het gevolg van de confrontatie met “een voorwerp ons te hoog, te
onomvatbaar […]. Maar het verplettende-zelf, of ’t gevoel dier verpletting, is de verhevenheid
of ’t gevoel dier verhevenheid niet” (Bilderdijk 1821a:38). Het onlustgevoel
kan met het verhevene gepaard gaan, maar maakt volgens Bilderdijk geen wezenlijk
onderdeel van het verhevene uit. Met deze stelling zet hij zich af tegen alle
interpretaties in het spoor van Burke of Kant, die het verhevene als een gemengd
gevoel beschouwden. Dat zijn begrip van harmonie ook afwijkt van dat van Schiller
of Kinker blijkt uit het feit dat Bilderdijks idee van harmonie niet zozeer een evenwichtig
spel van tegengestelde krachten is, maar een versmelting van alles tot een eenheid,
ook van het goede, het ware en het schone:
De Verstandelijke mensch ziet waarheid, de Zedelijke gevoelt goedheid;
maar het hart deelt in het genot des waarheidsgevoels als een goed; het verstand,
in de zaligheid van het innige heilgenot als een waarheid; en het is
dus, dat door het gelijklijk getroffen worden van beide, dat wonderzinnig
gevoel onstaat, dat wy schoon noemen. Ook ’t zinnelijk of werktuigelijk
dierlijke in ons, wordt aangedaan door dat zien, dat gevoelen van waarheid
en goed. Hy voelt zich ook lichamelijk wel, die eene waarheid, een zedelijk
goed, geniet (Bilderdijk 1821a:39).
Lichaam en ziel werken op elkaar in. Hetzelfde geldt voor de verschillende zintuigen:
slechts door samenwerking van de zintuigen wordt de waarneming voltooid. Bilderdijk
noemt deze samenwerking (die hij vergelijkt met de vereniging van alle zintuigen
in één klier) sympathie (Bilderdijk 1821a:42), waardoor deze term een andere lading
krijgt dan in de eerder besproken teksten. 47 Sympathie is niet langer een proces tussen
twee mensen waarin een zekere inleving in de wereld van de ander tot stand komt,
maar de samenwerking van de verschillende menselijke vermogens binnen één individu;
als de sympathie optimaal werkt en er een volstrekte harmonie heerst, is men
het meest vatbaar voor het verhevene. “Hoe de invloed daarvan hem veredelen, vergeestelijken,
verzedelijken, en (om eene zeer oneigen uitdrukking, maar waar ik geene
andere voor in de plaats weet te stellen die nadrukkelijk genoeg zijn zou) als vergoddelijken
en volmaken moet! En welke is dan niet de weldadigheid, welke de verdien-