türkiye cumhuriyeti çukurova üniversitesi sosyal bilimler ... - Kütüphane

96. ¢ıldı bir şehr-i ¡âliyi bünyâd
Aña insân-ı kâmil eyledi ad
İnsan-ı kâmilin, kemâle ermenin anlatıldığı tasavvufî eserlerde “şehir” istiaresi
sık kullanılır. Şehrin kültürel gelişimde önemli yerinin olması, cehaletten uzaklaşılması,
kalabalık bir ortamda beraber yaşamanın gerekliliği gibi özellikler bu istiarenin
kullanılmasında önemli bir çıkış noktası olabilir.
Aşağıdaki beyitlerde teşbih, istiare ve çeşitli mecazlarla alegorik bir anlatımın
ön plana çıktığı sezilir. İnsanın yaratılışı konusu ele alınır. Yaratılanın mükemmelliği
karşısında yaratanın sırlarına vakıf olanların “mühendis” istiaresiyle anlatıldığı görülür.
Bu kusursuzluğu gören mühendisler bu mükemmellik karşısında hayrete düşmüşlerdir.
Hayrete düşmek bilindiği üzere tasavvufta ayrı bir anlam ifade eder. Gönül gözünün
açılması ve gönül gözüyle görülenlerin kişiyi hayrete düşürmesi “insan-ı kâmil” olma
vasıflarından biri olarak kabul edilir. İnsanın bacakları gümüşten sütunlara, omuzları
kemere (tâk), giysisi perdeye (serâdikat) benzetilerek anlatılır:
97. Anda cümle mühendisân √ayrân
İki sµmµn sütûnda itdi revân
98. İki †â… itdi ¡anber-i sârâ
¢ıldı miskµn serâdi…ât aña
İnsan gövdesi yine sütuna benzetilirken bu gövdenin en üstüne yerleştirilen
baş kısmı gevher-i pür-nûr istiaresiyle anlatılır:
99. Bir gümüşden sütûn itdi ∏afûr
Üstine …odı gevher-i pür-nûr
İnsan vücûdu haneye benzetilince bu hanede ikamet edenlerin özelliklerine
geçilir. Bu vücutta ikamet edenlerden akıl baştadır ve insanın aydınlanması için onun
ışık saçıcı özelliğine ihtiyacı vardır. Ruh ise bu ikamet yerinde padişah benzetmesiyle
ilişkilendirilir. Böylelikle karşımıza bir saray istiaresi çıkar. Sarayda padişahın
hizmetkârları anlatılmaya başlanır. İnsan vücudunda ruhun padişah olduğu ve ikamet
edenler arasında en değerli ve yetkin kişi olduğu ima edilir. Akıl, ruhun veziri; ilim,
hikmet sahibi bilge kişisi (veya doktoru); hilm ise edeb öğretenidir:
84