Gewenst docenthandelen in het voortgezet onderwijs ...

Leraren hebben eigen opvattingen over onderwijs, leren en de rollen van en relatie
tussen henzelf en de leerlingen. Zo kunnen leraren de vakinhoud als uitgangspunt
nemen en als hun taak zien die zo goed mogelijk over te dragen, of vertrekken vanuit
de leerlingen en hun leerproces en zich primair daarop richten. Zij kunnen hun
vak zien als een vast omlijnd geheel of als een domein in ontwikkeling, en analoog
de mogelijkheden en voorkeuren van de leerlingen als gegeven of als onderhevig
aan verandering en vatbaar voor beïnvloeding. Zij kunnen zichzelf onmisbaar achten
en in hun handelen vasthouden aan bepaalde patronen, of leerlingen veel ruimte geven
en open staan voor nieuwe ervaringen, inzichten en aanpakken.
Opvattingen en handelen van leraren hangen vaak samen en voor verandering in
handelen is vaak eerst of ook verandering in opvattingen nodig. Als leraren niet achter
een voorstel tot vernieuwing kunnen staan, zal hun handelen waarschijnlijk niet
wezenlijk veranderen. (Zo kan bijvoorbeeld een docent in een keuzewerktijduur,
waarin de bedoeling is dat leerlingen zelf kiezen waaraan ze werken en daarbij op
maat worden begeleid, van de leerlingen eisen dat ze aan ‘zijn eigen vak’ werken, of
het hele uur gebruiken om les te geven). Als leraren een nieuwe visie niet goed begrijpen,
zullen ze wellicht wel hun handelen veranderen maar is de kans reëel dat de
beoogde vernieuwing schipbreuk lijdt. (Zo kan een docent die heeft begrepen dat hij
de leerlingen meer zelfstandig moet laten werken en leren, min of meer stoppen met
lesgeven en de leerlingen alles zelf laten uitzoeken).
Als leraren hun onderwijs willen veranderen volgens een meer constructivistische
visie zien zij zich voor lastige dilemma’s geplaatst. Hoe de balans te leggen tussen
individueel leren en samenwerkend leren? Tussen aansluiten bij kennisontwikkeling
zoals die zich bij leerlingen voordoet en het nemen van de kennis van experts als
norm? Tussen vooraf uitleggen en instrueren en leerlingen zelf laten ontdekken?
Tussen diepgaande verwerking van geselecteerde stof en de breedte die het programma
vereist? Tussen opvattingen en verwachtingen van hemzelf, de schoolleiding,
de leerlingen, de ouders en de toezichthouders?
Ook leerlingen hebben opvattingen over onderwijs, leren, en de rollen van de docent
en henzelf. Leraren zullen hun onderwijspraktijk alleen samen met de leerlingen
kunnen veranderen. Veel leerlingen hebben een voorkeur voor een meer traditionele
rolverdeling (de docent geeft klassikaal en gestructureerd les, de leerlingen luisteren
en werken daarna aan gesloten opdrachten) en als een leraar daarin verandering wil
aanbrengen (de leerlingen werken zelfstandig aan open opdrachten), zullen leraar en
leerlingen beiden hun invloed gaan aanwenden om de ander de gewenste rol te laten
nemen. Het omgekeerde is ook mogelijk: leerlingen die meer ruimte willen voor
eigen inbreng en samenwerken en leraren die aan de bestaande praktijk willen vasthouden
(omdat ze vrezen hun grip op de gang van zaken te verliezen), of de veran-
23