ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ - Nemertes

υποκείμενο. Η αντίληψη αυτή εκδηλώνεται ιστορικά α) με το εύρημα των
αόρατων περιφερειακών ακτίνων (Αριστοτέλης, Bacon), β) με την τάση
παραλληλισμού των αποκλινουσών ακτίνων (Witelo), γ) με τη θεώρηση της
κάθετα προσπίπτουσας σε μια επιφάνεια φωτεινής ακτίνας ως ισχυρότερης των
πλάγιων (Al-Haytham, Witelo, Blasius).
4.7. Η λύση του γρίφου: Ο Johannes Kepler και το αποφασιστικό πείραμα
Ένα απρόσμενο αποτέλεσμα των αστρονομικών παρατηρήσεων του Δανού Tycho
Brahe, αποτέλεσε την αφορμή για να στρέψει ο J. Kepler (1571 – 1630) το
ερευνητικό του ενδιαφέρον στο χώρο της Οπτικής: η φαινόμενη διάμετρος της
σελήνης κατά τη μερική ηλιακή έκλειψη της 25ης Φεβρουαρίου του 1598, σε
παρατήρηση μέσω συσκευής σκοτεινού θαλάμου, ήταν κατά 20% μικρότερη από την
αντίστοιχα υπολογιζόμενη κατά την πανσέληνο και ενώ η σελήνη βρισκόταν και στις
δύο περιπτώσεις, στην ίδια απόσταση από τη γη (Straker 1971, p. 8). Το φαινόμενο,
αφού επιβεβαιώθηκε στις παρατηρήσεις των αμέσως επόμενων χρόνων, απέκτησε τη
φήμη ενός είδους κοσμογραφικού μυστηρίου μεταξύ των μελών της επιστημονικής
κοινότητας, θέτοντας σε αμφισβήτηση τους υπολογισμούς των μεγεθών, των τροχιών
και των αποστάσεων των ουράνιων σωμάτων. Ο Kepler, προικισμένος με μια
εξαιρετική επιστημονική οξυδέρκεια, διέβλεψε ότι το σφάλμα δεν είχε αστρονομικό
χαρακτήρα, αλλά ήταν αποτέλεσμα της μεθόδου παρατήρησης. Το πρόβλημα
αφορούσε τα χαρακτηριστικά της φωτεινής προβολής της έκλειψης μέσω της οπής
του σκοτεινού θαλάμου και ουσιαστικά ταυτιζόταν με το αριστοτελικό παράδοξο.
Πιο συγκεκριμένα είχε να κάνει με την αμοιβαία σχέση δύο μεταβλητών, την οποία
κανείς από τους προηγούμενους μελετητές του φαινομένου δεν είχε λάβει υπόψη
του: το μέγεθος της οπής και την απόστασή της από την οθόνη. Επηρεασμένος από
τις μεθόδους των καλλιτεχνών της αναγέννησης και ιδιαίτερα από την ανάπτυξη της
προοπτικής στη ζωγραφική, πραγματοποιεί μια μηχανιστική αναπαράσταση του
φαινομένου σε τρεις διαστάσεις και δίνει την «οριστική» λύση του οπτικού
παράδοξου, λύση που αποτελεί ταυτόχρονα και τον ιστορικό, μεθοδολογικό και
εννοιολογικό πυρήνα της θεωρίας του για το φως και την όραση (Kepler 1604/2000,
p. 56) * : “…καθώς ήταν αδύνατο να καταλάβω το σκοτεινό νόημα των λέξεων από
ένα επίπεδο διάγραμμα, προσέφυγα σε μια αυτοψία στο χώρο. Στη θέση του
φωτεινού σώματος, τοποθέτησα ένα βιβλίο σε ένα ψηλό σημείο του χώρου. Μεταξύ
αυτού και του δαπέδου, τοποθέτησα ένα τραπέζι με μια πολυγωνική οπή στην
επιφάνειά του. Στη συνέχεια, με ένα νήμα που περνούσε μέσα από την οπή,
συνέδεσα τη μία γωνία του βιβλίου με το δάπεδο, με τέτοιο τρόπο ώστε το νήμα
μετακινούμενο να διατρέχει τα όρια της οπής και με μια κιμωλία αποτύπωσα το ίχνος
στο δάπεδο. Με αυτόν τον τρόπο, το σχήμα που διαγράφτηκε στο δάπεδο ήταν ίδιο
με αυτό της οπής. Το ίδιο επανέλαβα και με άλλα νήματα από τη δεύτερη, τρίτη και
τέταρτη γωνία του βιβλίου, καθώς και από ένα πλήθος άλλων σημείων της
περιφέρειας του βιβλίου. Με αυτόν τον τρόπο ένα πλήθος αποτυπωμάτων της οπής
κατανεμήθηκε κατά μήκος του μεγάλου τετραγωνικού σχήματος του βιβλίου στο
δάπεδο. Ήταν προφανές, ότι το συνολικό σχήμα βρισκόταν σε συμφωνία με την
απόδειξη του προβλήματος, ότι το στρογγυλό σχήμα της προβολής δεν οφειλόταν
στις φωτεινές ακτίνες αλλά στον ήλιο, όχι επειδή ο κύκλος αποτελεί το τελειότερο
σχήμα στον κόσμο, αλλά επειδή αποτυπώνει το σχήμα του φωτεινού αντικειμένου”.
* Όπως υποδηλώνει και ο τίτλος, Ad Vitellionem Paralipomena, το έργο του αυτό, παράλληλα με τη
θεμελίωση των απόψεών του, αποτελεί και μια κριτική θεώρηση των αντιλήψεων του Witelo, όπως
αυτές καταγράφονται στο έργο του Perspectiva.
83