Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Орхон (Коктюрк) абиделерининъ<br />
тапылув тарихы<br />
Къадимий умумтюрк эдебият абиделерининъ тили, оларда<br />
тасвирленген миллий ве ахлякъий чизгилернинъ къырымтатар<br />
халкъынынъ эдебий ве медений вариетине (несиллерден несиллерге<br />
къалгъан зенгинлигине) якъынлыгъыны косьтере. Тюркий къабилелернинъ<br />
рухий бирлигини, къудретини, аманлыгъыны шерефлеген<br />
бу абиделер тюркий халкъларнынъ тарихий весикъалары сайыла.<br />
Къадимий умумтюрк эдебият абиделеринден Орхон<br />
абиделерининъ тапылув тарихы пек меракълыдыр. Абиделер<br />
Орхон ве Енисей озенлерининъ якъынларында тапылгъаны ичюн<br />
оларны Орхон абиделери деп адландыргъанлар.<br />
Орхон абиделери акъкъындаки ильк малюмат 1720 сенесине аит.<br />
Сонъра 1889 сенеси фин алимлери бу абиделерни фин халкъынынъ<br />
ядикярлыкълары санып, ресимли атлас китабы нешир этелер.<br />
Айны шу 1889 сенеси рус тедкъикъатчысы Н.М. Ядринцев<br />
Могъулстанда балабан ташлар тапкъан сонъ, фин алимлерининъ<br />
тюшюнджелери янълыш олгъаны анълашыла. Чюнки бу вакъыт<br />
алимлер ташлар узериндеки язылар эки тильде язылгъаныны<br />
корелер. Чин тилиндеки язылардан бу абиделер Бильге Къагъан<br />
(Бильге Хан — Могилян Къагъан) ве онынъ къардашы Куль Тигин<br />
Къагъангъа (Куль Тигин Хангъа) багъышланып тикленгени белли<br />
ола. Амма экинджи языны алимлер насыл язы олгъаныны билип<br />
оламайлар.<br />
Бу языларны 1893 сенесине къадар Вильгельм Томсенден гъайры<br />
кимсе бельгилеп оламай. Шу сенеси ноябрь айынынъ йигирми<br />
бешинде о, «тюрк» ,«тенъри» киби даа бир<br />
къач сёзлернинъ язылувыны окъуп, бу сёзлерде къулланылгъан<br />
арифлерни бельгилей. Сонъра исе бельгиленген арифлернинъ<br />
эсасында тапылгъан ядикярлыкъларнынъ элифбесине анахтар<br />
уйдура. Оларнынъ рун язысына менсюп олгъаныны тарифлей.<br />
Тюркий халкълар илиминде бу язылар коктюрк элифбеси, коктюрк<br />
язысы деп адландырыла. В. Томсеннинъ тарафындан элифбе<br />
тизильген сонъ, бу тедкъикъатнен файдалангъан В.В. Радлов<br />
ташлар узериндеки языларнынъ терджимеси ве изаатыны япа.<br />
Бойле этип, къадимий девирлерде яшагъан кочебе къабилелер<br />
ден шекилленген Коктюрк девлетининъ кечмиш тарихыны<br />
айдынлатаджакъ Коктюрк абиделери деп адландырылгъан янъы<br />
бир менбаа тапыла.<br />
10
Change language