De middeleeuwen - Averbode

2. De betekenis van de natuur
1. In de ogen van de middeleeuwse
mens was de natuur vaak angstaanjagend.
Deze zeelui dachten dat ze
aan wal waren gegaan op een eiland.
Een van hen heeft er al een vuurtje
aangestoken. Ze merken te laat dat ze
op een walvis zijn beland en worden
in de diepte gesleurd. De middeleeuwers
beschouwden de walvis als een
symbool van de duivel. Net zoals de
zeemannen niet doorhadden dat ze
in gevaar verkeerden, beseften ongelovige
mensen niet dat ze na hun
dood in de hel zouden belanden. 68
Men geloofde ook dat de walvis een
zoete adem had, waarmee hij vissen
verleidde, net zoals de duivel mensen
verleidde om kwaad te doen.
Anonieme miniatuur in een bestiarium,
Engeland (Salisbury?), omstreeks
1230-1240. Londen, The British Library,
Harley MS 4751, fol. 69.
18 / natuur
Tot de twaalfde eeuw hadden de mensen in West-Europa een beetje invloed
op het landschap. 8 Maar ze hadden geen invloed op het klimaat. Ze wisten
ook nauwelijks iets over hoe de natuur in elkaar zat. Geen wonder dus dat die
natuur af en toe heel bedreigend overkwam, en dat er bovennatuurlijke verklaringen
werden gezocht voor mislukte oogsten, natuurrampen en ziektes. Vanaf
de twaalfde eeuw kwam daar geleidelijk verandering in. De wetenschappelijke
kennis groeide langzaamaan en daardoor konden sommige natuurverschijnselen
worden verklaard. Ook de praktische kennis nam toe. De mensen leerden
bijvoorbeeld hoe ze hun grond vruchtbaarder konden maken. Ze konden
steeds meer uit de natuur halen voor zichzelf. Maar de natuur bleef onvoorspelbaar.
Het besef daarvan deed de middeleeuwers dromen over lieflijke oorden
waar ze helemaal veilig waren.
Onberekenbare natuur
God had de natuur geschapen voor de mens. Zo stond het in de Bijbel. Maar
soms keerde de natuur zich tegen hem. Als hevige regens overstromingen veroorzaakten
bijvoorbeeld. 17 Of als het wekenlang droog bleef en de oogst
mislukte. De mensen vroegen zich af wat God bedoelde met al die obstakels.
(ill. 3) Op die vraag wisten de kerkvaders het antwoord. Dat waren geestelijken
uit de eerste eeuwen van het christendom, die de Bijbel bestudeerden en
uitlegden hoe die moest worden begrepen. De Bijbel was een soort handleiding
voor de natuur, verkondigden zij. Omdat ze de Bijbel begrepen, begrepen
ze ook iets van de natuur. Volgens hen getuigde elk dier, elke plant, elk landschap
en elk natuurverschijnsel van de goede bedoelingen die God had met de
mensheid. (ill. 2) God wilde de mensen doen nadenken.
De kerkvaders legden bijvoorbeeld uit dat God monsters had geschapen op
gevaarlijke plekken zoals wouden, grotten, diepe waters en zeeën. Zo wilde
hij verhinderen dat mensen erheen gingen. (ill. 1) Op afbeeldingen zien zulke
wezens er vaak half menselijk, half dierlijk uit, of als een combinatie van verschillende
dieren. Vaak ging het om diersoorten die de middeleeuwers niet
echt kenden en die hen schrik aanjoegen. 12
Omdat God het goed voor had met de mensen, wees hij hen terecht als ze het
slechte pad op gingen. Met natuurrampen zoals droogtes, overstromingen, aardbevingen
en epidemieën wilde hij hen straffen. Ook vreemde natuurverschijnselen
zoals kometen of zonsverduisteringen waren aansporingen van God om tot inkeer
te komen. 51 Het was niet altijd duidelijk waarom God strafte. Dat maakte de
mensen onzeker en angstig. De Joden werden bijvoorbeeld aangeduid als de grote
schuldigen voor de pestepidemie van de veertiende eeuw. 146 God strafte de wereld
omdat de Joden Jezus hadden vermoord, vermoedden de christenen. De Joden
werden toen in sommige gebieden in Europa massaal vervolgd. 148