De middeleeuwen - Averbode

4. Staten in wording
(1000 - 1500)
50 / volk en macht
Een moderne staat heeft centrale instellingen die het bestuur van die staat
organiseren. Zo’n overheidsapparaat heft bijvoorbeeld belastingen, zodat de
staat inkomsten heeft. Het vaardigt wetten uit en het controleert of die worden
nageleefd. Het staat in voor de bescherming van de onderdanen – denk
bijvoorbeeld aan het leger. En de onderdanen zijn in een moderne staat op
de een of andere manier vertegenwoordigd: ze kunnen hun stem laten horen
via verkozen of aangestelde afgevaardigden. De middeleeuwse rijken en vorstendommen
waren geen staten in de huidige betekenis van het woord. Was
dat helemaal niet het geval? Of werd er een begin gemaakt? Waar, wanneer en
waarom?
Het verlangen naar controle
De vroegmiddeleeuwse koningen waren in de eerste plaats militaire leiders.
Ze wilden hun grondgebied voortdurend uitbreiden. Daarvoor konden ze een
beroep doen op hun kroonvazallen. 47 Als dat nodig was, vormden die een
sterk leger. 128 Veel vorsten die al heel wat land hadden ingepalmd, gingen
nog meer oorlog voeren, om hun gebied nog te vergroten of het bij elkaar
te kunnen houden. Dat kostte handenvol geld. De vorsten hieven doorgaans
belastingen, maar de inning ervan was niet goed georganiseerd, zodat ze
veel belastinggeld misliepen. Vanaf de volle middeleeuwen pakten ze het
anders aan. Ze stuurden belastingontvangers op pad en er kwamen lijsten
van wie welke belastingen moest betalen. 30 Het aantal ambtenaren dat in
dienst van de koning werkte, werd fors uitgebreid. Engeland liep op dat gebied
voorop in West-Europa.
De behoefte aan inkomsten was niet de enige reden waarom de vorsten werk
maakten van een staatsapparaat. Vanaf de tiende eeuw verloren ze steeds meer
greep op hun vazallen. 48 Dat zinde hen niet. Ze hoopten dat ze met centra- centra-
le instellingen de controle zouden kunnen terugwinnen. Maar ook die kostten
geld. De efficiëntere inning van belastingen bleef lang hun eerste zorg. Vanaf
de twaalfde eeuw, met de opkomst van de steden en de handel, kwam er meer
geld in omloop – ook voor de koningen. 115 Met dat geld betaalden ze de
centrale instellingen die ze zo graag wilden, zoals koninklijke rechtbanken en
rekenkamers die de boekhouding van het rijk bijhielden.
Vanaf die periode moesten de koningen tegelijk ook macht afstaan. In de steden
hadden handelaars en ambachtslui zich verenigd in gilden en ambachten,
om hun beroepsbelangen te verdedigen. 106 Ze wilden dat er bij het bestuur
van het land ook rekening werd gehouden met hun wensen. De koningen zagen
zich verplicht hen een zekere vorm van inspraak toe te staan, in ruil voor
de belastingen die ze nodig hadden. Aan de adel en de geestelijkheid hadden
ze soms al vroeger inspraak moeten verlenen.