De middeleeuwen - Averbode

2. Tijdbeleving en tijdberekening
1. Een reiziger krijgt een drankje
aangeboden voor een kapel met een
klok.
Anonieme miniatuur in Tacuinum
Sanitatis, Italië, 1370-1400. Wenen,
Österreichische Nationalbibliothek,
Cod. Vindobonensis series nova 2644,
fol. 58v.
Wij maken afspraken tot op de minuut nauwkeurig. En in sommige sporten
kunnen seconden en zelfs honderdsten van een seconde het verschil maken. In
de middeleeuwen gingen de mensen heel anders om met tijd. Om te omschrijven
hoe lang iets duurde, gebruikte men uitdrukkingen zoals ‘de tijd die het kost
om een mijl te lopen’, ‘de tijd die nodig is om tien onzevaders op te zeggen’ of
‘de tijd dat een kaars brandt’. Een tijdstip op de dag werd aangeduid met vage
begrippen zoals ‘in de volle ochtend’ of ‘tijdens de middag’. De middeleeuwers
gingen voort op de zon om hun dag in te delen. Een dag duurde zolang het licht
was. Hij begon als de zon opging en eindigde bij zonsondergang. In de winter
waren de dagen dus letterlijk korter dan in de zomer. Ook de kerkklokken brachten
structuur in de dag.
Dagen en weken
Om de dagen in te delen, ging de middeleeuwers af op de acht getijden. Dat
waren de gebeden die kloosterlingen 100 op vaste momenten van de dag uit-
spraken of zongen: de metten (om middernacht), de lauden (bij zonsopgang),
de priemen (omstreeks 6 uur), de tertsen (omstreeks 9 uur), de sexten (omstreeks
12 uur), de nonen (omstreeks 15 uur), de vespers (omstreeks 18 uur)
en de completen (voor bedtijd). Vanaf begin zevende eeuw werden de getijden
aangekondigd door klokgelui. (ill. 1) Zo gaven de klokken structuur aan de dag.
De week begon altijd op zondag. Op die dag werd er niet gewerkt. In het Latijn
werden de dagen genummerd: de zondag was de ‘feria prima’ (de eerste dag),
maandag de ‘feria secunda’ (de tweede dag) enzovoort. In de taal van het gewone
volk waren de namen van de dagen dezelfde als vandaag. Op vrijdag verbood de
kerk dat de mensen vlees aten. Zo werd elke week de kruisdood van Jezus – op een
vrijdag – herdacht. 76 Soms waren er weken met drie of vier vleesloze dagen.
Dateren met heiligen
De feest- en heiligenkalender van de kerk deelde het jaar in. Die kalender richtte
zich naar de seizoenen en het werk op het land. (ill. 2) 94 De meeste feestdagen
– zoals Kerstmis en Pasen – vielen tussen de advent (in december) en Pinksteren
(in de lente). Dat was een periode waarin de mensen op het land veel tijd hadden.
In de zomer waren er weinig feesten, want dan waren de boeren druk bezig met
hooien en oogsten. Tijdens de kermis – afgeleid van ‘kerkemis’ – werd de stichting
van de plaatselijke kerk herdacht. 67 Vaak viel die dag samen met een jaarmarkt.
116 Daarnaast waren er heel wat heiligendagen – dagen die aan bepaalde
heiligen 66 waren gewijd. Sommige werden gevierd in de hele christelijke
wereld, zoals de feesten van Barbara, Anna en Nicolaas. Andere heiligen werden
alleen vereerd in bepaalde streken, zoals Bavo in de Zuidelijke Nederlanden.
individu en gemeenschap / 71