De middeleeuwen - Averbode

6. Woord en beeld
1. Een vrouw brengt met
haar zoontje een bezoek aan de
parochiekerk. Ze vertelt het kind over
Maria en Jezus aan de hand van een
schilderij waarop die staan afgebeeld.
Het schilderij staat op de grond, zodat
het kind het goed kan zien. De figuren
zijn zo levensecht dat het jongetje
Jezus een stukje brood aanbiedt.
Miniatuur van Jan Tavernier, in Jean
Miélot, La vie et miracles de Notre
Dame, Vlaanderen, 1465. Parijs,
Bibliothèque nationale, ms. fr. 9199,
fol. 29.
88 / individu en gemeenschap
Tentoonstellingen van middeleeuwse kunst lokken vandaag duizenden kunstliefhebbers
naar musea. De bezoekers vergapen er zich aan de schoonheid
en de schitterende kleuren van de eeuwenoude schilderijen, verluchte handschriften
en beeldhouwwerken. De middeleeuwers zelf keken daar heel anders
tegen aan. Het was niet de bedoeling dat kunstwerken alleen omwille van hun
schoonheid werden bewonderd. Ze hadden een duidelijk doel. Heiligenbeelden
bijvoorbeeld dienden om een heilige te vereren. Ze stonden niet in een
museum, maar in een kerk, op een altaar, verlicht door kaarsen of fakkels.
De middeleeuwse kunstenaars zagen zichzelf als ambachtslui, net zoals meubelmakers
en edelsmeden. Het Latijnse woord ‘ars’, dat vandaag wordt vertaald
als ‘kunst’, werd toen gebruikt in de betekenis van ‘kunde’. Veel kunst was
trouwens groepswerk. Schilders en beeldhouwers werkten vaak samen in ateliers.
Om al die redenen was hun naam niet belangrijk. Slechts weinig kunstenaars
uit de vroege middeleeuwen zijn met naam bekend. Dat veranderde in
de late middeleeuwen. Toch weten kunsthistorici doorgaans heel weinig over
het leven van vooraanstaande schilders zoals Hans Memling, 32 Rogier van
der Weyden 64 en Dirk Bouts. (ill. 3)
Kunst om van te leren
Veel middeleeuwse kunst diende om de gewone mensen, die niet konden lezen,
79 kennis van het christelijke geloof bij te brengen. Zij keken bijvoorbeeld
naar de beelden, de schilderijen en de glasramen in de kerk om te leren
en te begrijpen wat er in de Bijbel stond. (ill. 1) ‘Wat het geschrift is voor hen
die kunnen lezen, zijn voorstellingen voor de ongeletterde mensen die ernaar
kijken’, schreef paus Gregorius de Grote eind zesde eeuw. Overal in de kerken,
of die romaans of gotisch waren, 110 waren uitbeeldingen te zien van Bijbelse
verhalen, heiligenlevens en andere religieuze onderwerpen. (ill. 2 en 3) 67
Pelgrims 69 die na een lange tocht de twaalfde-eeuwse abdijkerk in het
Bourgondische Vézelay wilden binnengaan, zagen boven de hoofdingang een
timpaan met een grote gebeeldhouwde Jezus. (ill. 2) Hij strekt zijn handen uit
boven de hoofden van de twaalf apostelen en geeft hen de opdracht om zijn
boodschap uit te dragen. Boven en onder Jezus heeft de anonieme beeldhouwer
alle volkeren van de wereld uitgebeeld, zoals de middeleeuwers zich die
voorstelden. 12 Al die volkeren moesten het woord van God te horen krijgen
– ook de mensen met een hondenkop die aan de oevers van de Ganges woonden.
Niet alleen de apostelen moesten het geloof verkondigen, dat was een
taak voor alle gelovigen. Links van Jezus stroomt een rivier: de levensstroom –
een verwijzing naar het sacrament van het doopsel, waardoor mensen worden
opgenomen in de christelijke gemeenschap. 67 Boven de wereldbevolking
staat een boog met de tekens van de dierenriem, 20 afgewisseld met me-