De middeleeuwen - Averbode

3. Wereldkaarten en wereldbeelden
1. Een klimaatkaart met vijf horizontale
zones. Van boven naar beneden:
een koude zone (‘frigida’) in het
noorden; een gematigde zone met
Europa, Noord-Afrika en Indië; een
tropische zone (‘perusta’) aan beide
kanten van de oceaan; een gematigde
zone in het land van ‘de tegenvoeters
die ons onbekend zijn’ (‘te[m]perata
antipodum nobis incognita’); een
koude zone in het zuiden. Volgens
de maker van deze kaart bestond er
dus naast de drie bekende werelddelen
– Europa, Afrika en Azië – nog een
vierde continent.
Anonieme miniatuur in Macrobius,
Somnium Scipionis, vijftiende eeuw.
Parijs, Bibliothèque nationale.
22 / natuur
Het deel van de wereld dat tijdens de middeleeuwen in het Westen bekend
was, werd de ‘oecumene’ genoemd – een Oudgrieks woord voor de ‘bewoonde
wereld’. Dat was vooral Europa, het noorden van Afrika, het Nabije
Oosten, maar ook Indië en China. (ill. 1) 91 Die gebieden waren ook in
de oudheid al bekend. De middeleeuwers beschikten over teksten van Griekse
en Romeinse auteurs waarin die streken werden beschreven. Maar er waren
ook rechtstreekse contacten: sommige Europeanen maakten lange reizen of ze
dreven handel met verafgelegen landen. Slechts een klein groepje mensen had
echt besef van de omvang van de oecumene. De wereld van veel gewone mensen
beperkte zich tot hun eigen dorp en de onmiddellijke omgeving ervan.
Reizen zonder kaarten
De middeleeuwse reizigers verplaatsten zich te voet, te paard – al dan niet met
een kar – 115 of per schip. 120 Als alles meezat, haalde een voetganger vijf
kilometer per uur, een paard in draf zes kilometer en in galop achttien. Te voet
kon een reiziger op een dag dus ongeveer vijfendertig kilometer afleggen. Met
een paard kwam hij hooguit zeventig kilometer ver, want paarden moesten
voldoende rusten om hun topsnelheid te kunnen halen. Hoe snel een schip
vorderde, hing af van de windsnelheid, de windrichting en de stroming.
Landkaarten om zich mee te oriënteren, waren er nauwelijks. Daarom deden
reizigers een beroep op menselijke gidsen, bijvoorbeeld eigenaars van herbergen,
monniken in abdijen of andere reizigers aan wie ze de weg vroegen. De
kennis over de bekende wereld werd mondeling doorgegeven. Soms zette iemand
weleens de beschrijving van een reisroute op papier, 69 maar ze werd
zelden uitgetekend op een kaart.
Beelden van de wereld
Toch waren er in de middeleeuwen kaarten. Maar de middeleeuwse kaartenmakers
brachten niet het aardoppervlak in kaart, zoals hedendaagse cartografen dat
doen. Hun kaarten dienden niet om mee te reizen, maar om de wereld en de
geschiedenis begrijpelijk te maken. Ze gingen onder meer uit van wat ze hadden
gelezen in de Bijbel en allerlei teksten over geschiedenis. (ill. 4) Die gegevens
waren vaak erg vaag. Bovendien namen de kaartenmakers de aardrijkskundige
informatie die ze in de Bijbel vonden letterlijk over. Zo stond in de Bijbel dat
Jeruzalem 133 het centrum van de wereld was. Op heel wat middeleeuwse
kaarten staat die stad daarom pal in het midden. 12 In het Bijbelboek Gene- Gene-
sis is sprake van ‘het water onder de hemel’. (ill. 3) Daarom stelden de kaartenmakers
de aardbol voor te midden van water. (ill. 4)