De middeleeuwen - Averbode

en jonge monniken en nonnen. Maar soms had een abdij
ook een school die toegankelijk was voor leken. De abdijscholen
stonden meestal onder toezicht van de bibliothecaris.
(ill. 3) Die verzorgde met harde hand het lager onderwijs
in lezen, schrijven en zingen. Die vakken werden
in vrijwel alle abdijen gegeven, zodat de geestelijken hun
taken van bidden en zingen later goed konden uitvoeren.
Zo konden ze ook stichtelijke literatuur lezen: boeken
over mensen die een voorbeeldig leven hadden geleid.
Dat waren vooral levensverhalen van heiligen. 66
Op een abdijschool leerden de leerlingen niet in hun
eigen taal lezen, maar in het Latijn. Dat betekende dat ze
tegelijkertijd ook een nieuwe taal moesten leren. Eerst
werd de kinderen het alfabet bijgebracht: ze leerden de
2. Deze miniatuur toont Maria, de moeder van Jezus,
als klein meisje; naast haar staat haar moeder, de heilige
Anna. Anna, die gekleed is als een veertiende-eeuwse rijke
dame, spreidt haar mantel uit over het meisje, om haar te
beschermen. Maria houdt een lei in haar handen, waarop
in aparte vakjes de letters van het Latijnse woord ‘Domine’
(‘heer’) staan geschreven. In de middeleeuwen leerden
kinderen lezen met zulke bordjes.
Anonieme miniatuur in een psalmenboek, Engeland, veertiende
eeuw. Oxford, Bodleian Library, MS Douce 231, fol. 3.
80 / individu en gemeenschap
klanken die bij de verschillende letters hoorden. (ill. 2)
Daarna volgden de lettergrepen. Om de betekenis van de
Latijnse woorden te leren, gebruikte de meester woordenlijsten
of dialogen. Ook door het lezen van psalmen
en andere religieuze teksten werd de Latijnse woordenschat
van de leerlingen uitgebreid.
Ten slotte leerden de leerlingen schrijven. Ze oefenden
niet op peperduur perkament, 103 maar op wastafeltjes – met was bedekte houten bordjes waarop ze schreven
met een stift. Er werd geoefend met zinnetjes waarin alle
letters van het alfabet voorkwamen, zoals ‘Clam Kraton
iudexque Zenophylus abdita fingunt’. Dat zinnetje betekende
niets in het Latijn, maar dat was niet belangrijk.
Het ging erom dat de leerlingen alle letters goed leerden
schrijven. Veel kinderen in het lager onderwijs leerden
alleen lezen. Schrijven werd beschouwd als iets extra’s.
De stadsscholen
Vanaf de elfde eeuw werd het schrift belangrijker. Steeds
meer mensen en instellingen lieten hun rechten en
eigendommen vastleggen in geschreven documenten.
Handelaars en kooplieden hielden hun inkomsten en
uitgaven schriftelijk bij en stelden geschreven contracten
op. 119 De behoefte aan scholing nam dan ook toe. In
de Lage Landen kregen jongens en meisjes vanaf hun
zevende jaar een soort basisonderwijs in hun moedertaal.
Een meester of meesteres leerde hen de beginselen
van lezen en soms van schrijven. (ill. 1) Ook kregen ze
zang- en godsdienstlessen.
Daarna gingen sommige leerlingen naar een Latijnse
school in de stad. Ze leerden er Latijn en de grondbegin-
3. Streng maar rechtvaardig
In de kloostergemeenschap van Fleury werden rond het
jaar 1000 de ‘consuetudines’ – Latijn voor ‘gewoonten’ –
neergeschreven. Dat is een regel die vastlegde hoe het er in
het klooster moest toegaan. Over de abdijschool staat er:
‘De bibliothecaris heeft ook de leiding van de school en hij
is kopiist. 103 Hij is het die de zorg voor de boeken heeft,
en voor alles wat nodig is voor de kunst van het schrijven:
voldoende perkament, koorden om boeken te kunnen binden,
de hertenhuiden die de kaft van de boeken vormen. Alles wat
voor het onderwijs in de school nodig is, hangt van hem af. Hij
mag niet dralen of bang zijn, maar hij moet zeer vastberaden
optreden, zonder ooit de naastenliefde te vergeten. Zijn
leerlingen moeten beven bij het horen van zijn stem zoals bij
de donder. Het gezicht van de kinderen moet verbleken voor
zijn strengheid en zijn vastberadenheid.’
Geciteerd in: René Stuip en Cornelis Vellekoop, Scholing in de
middeleeuwen, Hilversum, 1995, p. 105.