De middeleeuwen - Averbode

Het schilderij beeldt zonder woorden uit wat Jezus had
gedaan tijdens het Laatste Avondmaal. Het spoort de
toeschouwer ook aan om eerbied te hebben voor de
communie. De hand die Jezus opheft om het brood te
zegenen, vormt precies het middelpunt van het schilderij.
Dat hij niet gewoon een stuk brood maar een hostie
zegent, verwijst naar de overtuiging van de opdrachtgevers
dat Jezus tijdens het Laatste Avondmaal het sacrament
van de communie had ingesteld. Niemand kon
eraan twijfelen dat op het schilderij de eucharistie werd
gevierd. De opdrachtgevers betaalden zelfs twee godgeleerden
om ervoor te zorgen dat Bouts alle betekenissen
van de eucharistie juist zou weergeven op zijn schilderij.
Nadat het was voltooid, werd het werk opgehangen in
de kapel van de broederschap in de Leuvense Sint-Pieterskerk,
waar iedereen het kon zien.
Zoals in de laatmiddeleeuwse kunst wel vaker gebeurde,
zijn de opdrachtgevers te zien op het schilderij. 32
Het zijn de vier figuren die geen apostelen zijn: de twee
mannen achter het doorgeefluik, de man op het verhoog
naast de zuil en die achter Petrus – de apostel die
aan Jezus’ rechterhand zit.
Schrijvers en dichters
Beeldhouwers en schilders waren meestal voltijds bezig
met hun vak. Ze verdienden hun brood met hun kunst.
Dat gold doorgaans niet voor dichters. Die behoorden
tot de geschoolde minderheid die was opgeleid om
monnik, priester of ambtenaar te worden. Velen van hen
schreven literaire teksten naast hun beroepsbezigheden,
soms gewoon voor hun plezier. Ook hun werk bleef
vaak anoniem. Tot de twaalfde eeuw bedienden ze zich
vooral van het Latijn, de taal van de geestelijkheid en
de wetenschap. 80 Vanaf de dertiende eeuw schreven
steeds meer auteurs in de volkstaal, zoals het Middelnederlands.
(ill. 5)
Ook dichters en schrijvers werkten soms in opdracht.
Een boek, dat eventueel was versierd met fraaie miniaturen,
kon evengoed tonen hoeveel aanzien een opdrachtgever
had als een beeld of een schilderij. 59 Literatuur
had een even duidelijk doel als de beeldende kunst.
Ze diende om de mensen goede voorbeelden voor te
houden en hen beter te maken. Heiligenlevens 66 en
ridderromans 132 waren daarom populaire literaire
genres. Daarin konden gemakkelijk levenslessen worden
verwerkt.
De schrijvers richtten zich tot hetzelfde publiek als de
beeldende kunstenaars: niet alleen rijke burgers en edel-
4. Een overeenkomst met meester Dirk
Op 15 maart 1464 ondertekende Dirk Bouts een overeenkomst
met de broederschap van het Heilig Sacrament in Leuven.
‘Deze overeenkomst wordt aan de ene kant gesloten tussen de
vier meesters van de broederschap van het Heilig Sacrament
in de kerk van Sint-Pieter in Leuven, Rase van Baussele, schout,
Laureyse van Wynge, Reyner Stoep en Stas Roelofs, bakker,
en aan de andere kant meester Dirk Bouts, schilder, om een
fraai schilderij te maken met de uitbeelding van het Heilig
Sacrament. Op dat schilderij zal het Laatste Avondmaal van
Onze-Lieve-Heer met zijn twaalf apostelen worden uitgebeeld.
[...] De genoemde meester Dirk heeft aanvaard dat schilderij
te maken naar zijn beste vermogen en hij zal daarvoor arbeid,
kosten noch tijd sparen. [...] Voor zijn werk zal de broederschap
aan dezelfde meester Dirk de som van tweehonderd Rijnse
guldens betalen.’
Naar: Wolfgang Schöne, Dieric Bouts und seine Schule, Berlijn,
1938, p. 240.
5. Het nijlpaard
Een van de belangrijkste Middelnederlandse dichters was
Jacob van Maerlant. Hij werkte in de tweede helft van de
dertiende eeuw. In zijn Der naturen bloeme – ‘het mooiste
van de natuur’ – schreef hij in verzen over allerlei vreemde
mensensoorten, zoogdieren, vogels, vissen en ‘wormen’
(insecten). In een hoofdstuk over de zeemonsters beschrijft hij
een nijlpaard.
‘Ipothamus oric visiren
Erande wonder van rivieren.
In Egipten, in Endi
Segmen datter vele si.
Up tlant werpensi hare dracht,
Mar even grot es hare macht
Bede upt water ende upt lant.
Also groot sijnsi als dolifant […]’
Moderne hertaling: ‘De ipothamus [het nijlpaard], naar ik hoor,
is een merkwaardig dier dat leeft in rivieren. Men zegt dat er in
Egypte en Indië veel zijn. Zij werpen hun jongen op het land,
maar ze kunnen in het water net zo goed uit de voeten als op
het land. Ze zijn even groot als een olifant.’
Uit: Maerlants werk. Juweeltjes van zijn hand, met inleidingen
en vertalingen van Ingrid Biesheuvel, Amsterdam, 1998, p. 334.
lieden, maar ook de gewone mensen, die tot de twaalfde
eeuw heel vaak ongeletterd waren. De middeleeuwers
zaten niet in hun eentje te lezen met een boekje in een
hoekje: gedichten en verhalen werden voorgelezen in
gezelschap. Vertellers trokken rond en traden op tegen
betaling aan het hof en in de steden. Veel literatuur werd
daarom in verzen of in liedvorm geschreven. Dat maakte
het gemakkelijker om de teksten te onthouden en ze
voor te dragen. Vanaf de elfde en vooral de twaalfde
eeuw leerden steeds meer burgers in de steden lezen
en schrijven, maar ook toen bleven veel gewone mensen
ongeletterd. Ook in de late middeleeuwen werd er
vooral geluisterd naar literatuur.
individu en gemeenschap / 91