De middeleeuwen - Averbode

3. Leenheren en leenmannen
1. Een koning en zijn nieuwe vazal
bezegelen hun verbintenis met een
kus.
Anonieme miniatuur in Gaius, Institutiones
Justiniani. Liber feudorum,
Frankrijk, veertiende eeuw. Arras,
Médiathèque Palais Saint-Vaast.
In veel boeken en films die zich afspelen in de middeleeuwen, zweren ridders
trouw aan hun koning. Zulke eden van trouw werden ook in het echt gezworen.
Ze maakten deel uit van uitgebreide plechtigheden waarop een koning
iemand tot zijn ‘leenman’ maakte. De koning werd daardoor een ‘leenheer’. In
ruil voor hun trouw kregen de leenmannen een stuk grond of een ambt. De
leenheer beloofde ook dat hij zijn leenmannen zou beschermen.
Na de Karolingische periode – en vooral vanaf de tiende eeuw – gingen de
leenmannen hun leen meer en meer beschouwen als een privébezit, dat ze
konden doorgeven aan hun kinderen. En ze benoemden op hun beurt leenmannen,
die ze een deel van hun leen schonken. De koning kreeg zo achterleenmannen
en zelfs achterachterleenmannen.
De middeleeuwse samenleving werd daardoor ‘feodaal’, zeggen historici. Dat begrip
is afgeleid van het Latijnse woord ‘feodum’, wat ‘leen’ betekent. In de middeleeuwen
werd de term ‘feodaliteit’ trouwens niet gebruikt; die dateert van later. De feodale
samenleving bleef bestaan tot het einde van de achttiende eeuw. Ze werd afgeschaft
na de Franse Revolutie van 1789. De revolutionairen schakelden de feodaliteit
gelijk met onvrijheid en ongelijkheid, en daar wilden ze een einde aan maken. Hoe
zag de middeleeuwse feodale samenleving eruit? En wat was er tevoren?
Vazallen
Ook al voor de tiende eeuw werden eden van trouw gezworen. In de tijd van
de grote migraties 36 verzamelden de Germaanse chefs getrouwen rond
zich die ze bescherming boden en die samen met hen vochten. Na de strijd
kregen die medestanders een deel van de buit. Later omringden ook de Merovingische
en de Karolingische koningen 42 zich met zulke getrouwen. Ze
werden ‘vassi’ of ‘vazallen’ genoemd. Aanvankelijk waren dat vooral de beste krijgers
van de koning. Maar gaandeweg werden ook graven, hertogen, bisschoppen
en abten vazallen van de vorst. Al die ‘kroonvazallen’ beloofden de koning trouw
en militaire hulp in tijden van oorlog. In ruil daarvoor beschermde de koning
hen en hij beloonde hen met een gunst, bijvoorbeeld een stuk land of een ambt.
Die beloning heette het ‘leen’, want ze werd beschouwd als een tijdelijk bezit.
De koning werd de ‘leenheer’ en de vazal werd de ‘leenman’.
De verhouding tussen een leenheer en zijn leenmannen was gebaseerd op wederkerigheid:
zowel de leenheer als de leenman hadden rechten en plichten. Vanaf de
Karolingische tijd werden de plichten van de leenman preciezer omschreven. (ill. 3)
Hij moest uiteraard militaire dienst verrichten in tijden van oorlog. Als de leenheer
werd gevangengenomen, moesten de leenmannen het losgeld betalen. 128 En als
de zoon van de leenheer tot ridder werd geslagen of zijn dochter trouwde, moest
de leenman aan zijn heer een som geld betalen.
volk en macht / 47