De middeleeuwen - Averbode

Piramide
Vanaf de twaalfde eeuw had de feodale samenleving
de vorm van een piramide. Bovenaan
zetelde de paus, als plaatsvervanger van
God op aarde. Meteen onder hem kwam de
keizer of de koning. Daaronder waaierde de
piramide ver uit. De leenmannen benoemden
op hun beurt leenmannen. De koning kreeg zo
achterleenmannen en zelfs achterachterleenmannen.
2. Trouw zweren
‘Als een vrije man hulde brengt aan zijn heer, van wie
hij een leen krijgt, vouwt hij zijn handen samen en hij
legt ze in de handen van zijn heer. Hij zegt: “Ik word uw
man vanaf vandaag, voor het leven. Ik ben u vertrouwen
verschuldigd voor de gronden die ik van u in leen krijg. Ik
blijf trouw verschuldigd aan onze heer de koning en mijn
andere heren.”
Als een vrije man de eed zweert aan zijn heer, zal hij
zijn rechterhand op een boek houden en zeggen: “Hoor,
mijn heer, dat ik u trouw zal zijn en al mijn trouw aan u
verschuldigd ben, voor de grond die ik van u in leen heb
gekregen. Ik zal alle diensten verrichten die ik aan u verplicht
ben. Zo helpe mij God en al zijn heiligen.”’
Naar: Modus faciendi homagium et fidelitatem, omstreeks
1275 (geciteerd in: Alfred Luders (red.), The Statutes
of the Realm, 1, Londen, 1810, I, p. 227-228.
3. ‘Tot niets verplicht’
Galbert van Brugge was de secretaris van de Vlaamse
graaf Karel de Goede, die in 1127 werd vermoord. In een
dagboek schreef hij over de opvolging van de graaf. Het
graafschap Vlaanderen vond niet dat het daarbij rekening
hoefde te houden met de Franse koning.
‘Wij laten iedereen weten, zowel de koning van Frankrijk
als zijn baronnen, zowel de tijdgenoten als degenen
die na ons komen, dat de verkiezing en de aanstelling
van de graaf van Vlaanderen de koning van Frankrijk niet
aangaan, ook niet als de graaf zonder erfgenaam is overleden.
De pairs [de edelen] en de burgers zijn bevoegd
om een naaste erfgenaam van de graaf te verkiezen en ze
hebben de vrijheid om hem tot de grafelijke waardigheid
te verheffen.
Volgens het recht dat rust op de landen die de graaf in
leen hield van de koning, moet een nieuwe graaf voor
dat leen alleen maar een wapenrusting leveren aan de
koning. Verder is de graaf van Vlaanderen aan de koning
van Frankrijk niets verplicht en de koning kan zich niet op
enige redelijke grond beroepen om eigenmachtig tegen
een koopsom of prijs een graaf over ons aan te stellen, of
iemand naar voren te schuiven.’
Naar: Raoul Van Caenegem (red.), De moord op Karel de
Goede door Galbert van Brugge, Leuven, 1999, p. 247.
48 / volk en macht
Lenen waren eigenlijk niet erfelijk. Als de leenman stierf,
ging het leen terug naar de leenheer. Alleen zo konden de
leenheren er zeker van zijn dat hun leenmannen echte getrouwen
waren. Toch werden lenen al vrij snel opgenomen
in erfenissen. De nieuwe leenman moest de leenheer dan
wel een bedrag betalen en opnieuw een eed van trouw
zweren. Zo leerde de leenheer zijn nieuwe leenman persoonlijk
kennen.
Ook vrouwen konden een grond of een ambt in leen geven of
krijgen. Als er oorlog uitbrak, hoefden die leenvrouwen niet
zelf te dienen in het leger van hun heer. Maar ze moesten wel
een plaatsvervanger sturen. Dat was doorgaans hun echtgenoot.
Daarom vonden leenheren het belangrijk dat hun vrouwelijke
vazallen trouwden met een man die hen in zulke omstandigheden
goede diensten kon bewijzen.
De leenceremonie
Een vazal legde zijn eed van trouw af op een publieke plechtigheid.
Het publiek deed daarbij dienst als getuige. De inzwering
verliep volgens een vast scenario. Ze begon met de zogenoemde
leenhulde. Eerst verklaarden de leenheer en de leenman
dat ze een overeenkomst wilden sluiten. Daarna legde de
leenman zijn handen in die van de leenheer. Vaak knielde hij
daarbij. De leenman toonde zo dat hij zich zou wijden aan de
leenheer en dat hij zich als een ondergeschikte beschouwde;
de leenheer toonde dat hij de leenman aanvaardde. Nadien
kon nog een kus volgen. (ill. 1) Voor die kus ging de leenman
staan. Dat gebaar maakte duidelijk dat er een soort van gelijkheid
was tussen de leenheer en de leenman. Beiden konden
bijvoorbeeld het contract opzeggen.
Na de hulde volgde de eigenlijke eed van trouw. (ill. 2) De
leenman beloofde aan de leenheer dat hij zijn plichten zou
vervullen. Die eed sprak hij rechtopstaand uit, terwijl hij
zijn hand op een bijbel of een ander heilig voorwerp legde.
Na de eed kwam de investituur. 44 De leenheer schonk de leenman het leen door hem een symbolisch voorwerp te overhandigen.
Was het leen een stuk landbouwgrond, dan kreeg
de leenman een kluit aarde. Was het een ambt, dan ontving hij
een teken dat bij dat ambt hoorde – bijvoorbeeld een zwaard
of een handschoen voor een politiek ambt. En was het leen een
kasteel, dan kreeg de leenman een sleutel.
Feodale chaos?
In de negende en vooral de tiende eeuw verloren de koningen
stilaan hun greep op hun leenmannen. Die werden op
hun beurt leenheren. De koningen kregen achterleenmannen.
En ook die kregen leenmannen. Haast alle leenman-