Jack Goody Tarih Hırsızlığı İş Bankası Yayınları

ASYALI DESPOTLAR VE TOPLUMLAR, TÜRKIYE'DE MI BAŞKA YERDE MI? 127
özgürdü"; merkezi yönet im tarafından toprak bey lerini n vey a vergi
tahsi ldarları nın hücumlarından koru nuyorlardı.JO
O halde Osm anlı toprak mülkiy et si st emi , yalnı z Marksi st yazarlarla
sı nı rlı kalm ay an, fakat Doğu lu "öt eki" hakkında daha genel
bir Avru palı kanıy ı temsil eden bir kavram olarak Türkiye'y i Asyalı
despotik bir devlet şeklinde nit eleyenlerin algıladığından çok daha
karm aşı ktır. Temelde bir fetih devleti olduğundan, devlet toprağında
(miri) tüm hakları olu şturan fetih olgu suydu; fakat bu hakların
inananları n olu şturduğu ümmet'e mi, yoksa onu n lemsilci si olarak
padi şaha mı ait olduğu üzeri nde anlaşmazlı k vardı r. Aslı na bakı lırsa,
görmüş olduğumu z gibi fati hler yerli köylü toplulukları yerlerinde
bırakıp sadece "kira" toplayıcısı olarak hareket ettiler.31 Devlet
dominium eminens 'i (rakabe veya rikab: toprak üzerinde yüksek mülkiy
et hakkı) devraldı ve fetihlerin sürdürülm esi bir ordu gerektirdiğinden,
toprakt an gelecek vergilerin desteğine iht iy aç duyu ldu.
İran nasihatname geleneğinde de belirt ildiği gibi, "t oprak ve reaya
sultana aitt ir" . Fakat "ai diyet" sözcüğünün im a ettiği haklar konu
su nu n çok di kkatli anlaşı lması gereki r. Gerçekt en de Türk medeni
hu ku k düzenlem eleri Rom::ı-B izans uygulamalarıyla yakı ndan ilişki
liydi.32 Roma Hu ku ku 'ndaki gibi, toprak üzerindeki haklar dominium
eminens (rakabe), usus (tasarruf) ve fructus 'tan (ist iğ lal veya
intif a) olu şuyordu; bu son ikisinde toprak çeşitli yönt emlerle çift çilere
tamamen em anet ediliyordu. Kolay bir uy gulam a olm aması na
karşın, belirli koşu llar altında devlet toprakları köylüler tarafından
satılabi liyordu; böy le bir du rumda, şeri at a göre "mutlak mülkiyeti"
tesis etmiş olm aları gerekiyordu.33 Avru pa'daki gibi, dominium
eminens sadece nihai yasal denetim hakkıy dı, am a "saf mülkiyet"
(mülk-i mahz) bi r uyruk tarafından tesis edilebilir ve bu im ka n sayesinde
topraklar bir vakfa dönüştürülebilirdi; İnalcı k bu bağ lamda
"m ülk" (freehold ) terim ini ku llanı r, am a bu "özgürlük" her yerde
olduğu gibi, bu ndan daha geni ş denetimlere tabidir.
Köylüler, haklan nı ticari am açlarla da ku llanabiliyordu. " [ ... ] Mülk
ve vakıflarda da, ekonom ik açı dan en ilginç hu sus toprak sahipleri
ni n büyük buğday fazlaları biriktiri p, gerek im parat orluğu n kent
merkezleri ve gerekse Avru pa gibi uzak pazarlara ihraç edebilm ele-