Jack Goody Tarih Hırsızlığı İş Bankası Yayınları

278 TARiH HIRSIZUGI
Hü mani zma yalnızca İtalyan şai r Petrarca'nı n (1 304-74) Hı ri stiyan
ruh ani li ği yle bağdaşır gö rdü ğü klasi k ilmi n canlanmasını deği l,
aynı zamanda gerçek dü nya hakkında bi lgi edinme kaygısını olduğu
kadar, insanlık açısından ol umlu sayılan "bireyci liğin" teşvi ki ni
de (9. Bölüm'de tartı şılan " erdemler") kapsıyordu. İlim ve "erdemlere"
ek olarak, Roma kurumları nı, bi zzat Cumh uri yet'i, defneyle taçlandırma
ve Lati n epiği (ayrıca canzoniere di li) gibi uygulamaları canlandırmaya
yö neli k bi r çaba vardı, aslına bakılırsa şii ri n kendi si şi m­
di "ciddi ve soylu bir uğraş" (İ slam'da da kü çü msenmi şti) olarak kurumsallaşmıştı.
Zafr ani'ye gö re,n İslam dü nyasında da, Mağri p'te
ilahiyat dışı çalışmaların geli şti ri ldi ği ve bi lim sel ve sekti ler bi lg iye dah a
özgü r bi r hayat hakkı veri ldi ği hü manizma evreleri yaşandı. Ne de
olsa İslam, yü ksek eğiti m okulları, medreseler ve akademiler aracılığıyla,
ki mi zaman gö nü lsü zce ki mi zaman da bü yük bi r coşkuyla
İslami görüşle r kadar "pagan" Grek dü şü nceleri ni de akt aran bi r kü l­
türdü . Ne var ki bu coğrafyada, okul larda sekü lerleşmeye yö neli k
önemli hareketler Hı ri sti yan Avrupa'dan daha sonra gerçekleşti .
Fakat se kü lerleşme ilme, bü yü k ölçü de di ni bilgi le re yüksek bi r değer
ve ri lmesine karşın, İslam'da da sorunluydu. Zi ra "so n de rece ge r­
çek bir anlamda, ilim ibadet demekti. "73 Kaldı ki, ilim di ni buyruklardan
sonra geli yordu; bundan dolayı dır ki, pe ygamber ke lamının
ve di li ni n mekani k araçlarla çoğalt ılmaması gerektiği gerekçesiyle İslam
tarafından reddedi len matbaa bu kü ltüre çok geç gi rmi ştir. Bu
yü zden, İslam' ın diğer geleneksel alanlarda sağladığı bü yü k başarılara
karşın, bu durum eğiti m alanı ndaki deği şi mi imka nsız deği lse de
çok zor hale getirdi. Sö z geli mi Tü rkiye' de, ancak Ruslara karşı alınan
ve Kırım'ın kaybıyla sonuçlanan 1768 ve 1774't eki yeni lgi lerden
sonr a eğitimde şi ddetli bi r reforma ihtiyaç duyulduğu kabul edi ldi.
Ulemanın liderlerinden, yani şeriat uzmanlarından bu nedenle iki temel
degişime izin vermeleri istendi ve anlaşmaya varıldı. İlki, kôfir hocaları kabul
etmek ve Müslüman ögrencileri onlara emanet etmekti ki, bin yılı aşkın
bir süredir, belki hammadde olarak bedenleri dışında herhangi bir degere
sahip olmadıkları için öteki kôfirleri ve barbarları hor görmeye alışmış bir
uygarlıkta şok edici büyüklükte bir yenilikti bu.7 4