27.06.2013 Views

Konfrans materialları (kitab 2) - Bakı Slavyan Universiteti

Konfrans materialları (kitab 2) - Bakı Slavyan Universiteti

Konfrans materialları (kitab 2) - Bakı Slavyan Universiteti

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

II Beynəlxalq konfrans<br />

Məmmədov Ġsmayıl Teymur oğlu<br />

<strong>Bakı</strong> <strong>Slavyan</strong> <strong>Universiteti</strong><br />

MÜASĠR AZƏRBAYCAN DĠLĠNĠN LÜĞƏT TƏRKĠBĠNDƏ YENĠLƏġMƏ<br />

MEYLLƏRĠ<br />

Tarixi kateqoriya kimi insan toplumlarının yüksək inkişaf forması olan<br />

millətin formalaşması dövründə onun aparıcı atributu kimi dil xüsusi fəaliyyət<br />

statusu qazanır, yeni inkişafetmə imkanlarına malik olur. Ümumən cəmiyyətdə<br />

mədəni səviyyənin, elmin, texnikanın, təhsil sisteminin tərəqqisi dilin lüğət<br />

fondunun, qrammatik quruluşunun, funksional üslublar sisteminin də inkişafına<br />

dilxarici amil kimi ciddi impulslar verir, milli dilin санки əl-qolu açılır, fəaliyyət<br />

dairəsi genişləndiriлир.<br />

Bununla yanaşı dünya düzümündəki dəyişmələr, yeni dövlət tiplərinin<br />

yaranması, böyük dövlətlərin təzə ərazilərdə hökmranlığı, müxtəlif dillərdə danışan<br />

xalqlar arasındakı siyasi, hərbi, mədəni əlaqələrin intensiв formasının təşəkkülü<br />

yeni bir dil situasiyasının, dillər və dildə danışan insanlar arasında yeni<br />

münasibətlərin yaranmasına səbəb olur, milli dil və dövlət dili məfhumları birbirindən<br />

fərqləndirilir. Мüxtəlif dövlətlərdə yerləşdiyi ərazilərdən asılı olmayaraq<br />

Avropa dillərindən birinə dövlət dili statusu verilir, milli dillərin fəaliyyət dairələri<br />

daralır. Uzun müddət Hindistanda, Nigeriyada ingilis dili, Əlcəzairdə, Malidə,<br />

Гvineyada fransız dili, Sovetlər birliyində rus dili ayrı-ayrı milli dillər fövqündə<br />

dövlət dili funksiyası daşımışdır. Bəzi sənaye mərkəzlərində qarışıq (kreol) dillər<br />

meydana çıxmışdır: Cənubi Çin limanlarında «picin-ingilis», Polineziyada «biъ-lamar»,<br />

fransızların afrikadakı müstəmləkələrində «pti-neqr» və s. Müxtəlif dil<br />

areallarında başqa tendensiyalar da müşahidə olunur. Xalq dili əvvəlki əsrlərdən<br />

başlamış prosesi davam etdirərək yazılı ədəbi dilin elemntlərilə zənginləşməklə onu<br />

funksional cəhətdən üstələyir. Rus dili slavyan kilсə dilini, fransız dili latıncanı bir<br />

sıra türk dilləri ərəb və fars dilinin işlənmə sferaısını daraldır, milli dillərin müəyyən<br />

dialekt əsasında aydın seçilən konturları formalaşır. Beləliklə «milli dil», «ədəbi<br />

dil», «bədii ədəbiyyatın dili» anlayışları arasındakı yeni qarşılашмалар, йени<br />

сосиал-лингвистик münasibətlər meydana çıxır. Bu bölümün bir üzvü, tərkib<br />

щиссяси olan milli dil müəyyən tarixi inkişafın məhsulu kimi millətin meydana<br />

çıxması ilə şərtlənir. Milli dil xalq dilinin vahid normaya malik olan bir formasıdır,<br />

ümumxalq dilidir. Dilin bu forması cilalanmış, nizama salınmış ədəbi (və ədəbi<br />

yazılı) dil statusundadır. Бu dil millətəгядярки köhnə ədəbi dildən qidalanmaqla<br />

yanaşı, onun fəaliyyətini məhdudlaşdırır. «Yeni dil»in yazılı və şifahi qolları<br />

bərabər inkişaf yoluna çıxır.<br />

Humboltun konsepsiyasında dilə fəaliyyət və sistem kimi yanaşma dilin<br />

tədqiqinə də zəruri olaraq prosesual yöndən yanaşma tələb edir, təsadüfi deyildir ki,<br />

Humboltun dünyaya baxışı antistatik səciyyəlidir. Onun nəzəriyyəsində dil, fikir,<br />

134

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!