Konfrans materialları (kitab 2) - Bakı Slavyan Universiteti

II Beynəlxalq konfrans
və sintaktik əlamətlərilə digər nitq hissələrindən fərqlənən müstəqil bir nitq
hissəsidir. [4, 125].
Məlum olduğu kimi türk sistemli dillərdə zərflər hər şeydən əvvəl
semantik cəhətdən digər nitq hissələrindən ayrılır. Buna görə də hər hansı bir sözü
zərfə aid etmək istədikdə ilk növbədə onun semantikasından çıxış etmək lazımdır.
Zərflərin yuxarıda qeyd etdiyimiz semantik xüsusiyyətləri bu kateqoriyanı tam
əhatə edə bilmir. Məhz buna görə də zərflərin morfoloji baxımdan izahı, onların
morfolji əlamətlərinin tədqiqi zəruri bir hal kimi meyadana çıxır. Zərflər sabit
semantik əlamətlərdən başqa morfoloji xüsisiyyətlərə də malikdir. Məsələn,
zərflərin özünəməxsus, onları başqa nitq hissələrindən fərqləndirən xüsusi
sözdüzəldici şəkilçiləri vardır. Zərflərin morfoloji xarakterinə bir də onların
dəyişməməzliyini əlavə etmək lazımdır. Zərflərin sintaktik xüsusiyyətlərinə
gəlincə, məsələ bir qədər mürəkkəbləşir. Başqa nitq hissələri kimi zərflərin də
sintaktik əlaməti adı altında onların cümlələrdə yeri və vəzifəsi nəzərdə tutulur.
Sintaktik əlamətinə görə təsnif aparmaq həm natamamdır, həm də
ümumiyyətlə zərf kateqoriyasının təbiətinə xas olmayan bir haldır. Hər bir nitq
hissəsinin istənilən cümlə vəzifəsini ifadə etməsi halı sintaktik cəhətdən geniş
təsnif aparmağı və bu əsasda da sözləri zərf kateqoriyasına ayırmaq işini
məhdudlaşdırır. Məlumdur ki,sifət geniş sintaktik fəaliyyətə malik olduğundan fel
qarşında da zərflik kimi çıxış edə bilir. Lakin bu heç də sifətin digər nitq
hissəsinə, məsələn zərflərə çevrilməsi demək deyildir. Belə olsaydı, dilçilikdə nitq
hissələri və cümlə üzvləri deyə xüsusi bölgələr aparmağa heç bir ehtiyac da
qalmazdı. Bir sözün sifət və zərf kateqoriyasına aid olub olmamasını onun
cümlədəki vəzifəsi ilə müəyyən edən dilçilər belə iddia edirlər ki, eyni bir söz
isimləri təyin edəndə sifət, felləri təyin edəndə isə artıq zərf kateqoriyasına aid
olur.
A.Kazımbəydən başlayaraq gələn bu fikir bir çox türk dillərində və eləcə
də Azərbaycan dilində indi də mühafizə olunmaqdadır [6,318]. A.Borovkov yazır
ki, sifətlər fel qarşısında məna və vəzifəsinə görə zərflərə çevrilir [5, 77].
F.Zeynalovun fikrincə, belə meyar zərf kateqoriyasını və eləcə də sifət
kateqoriyasını müəyyənləşdirməkdə əsas ola bilməz. [4, 126]. Bildiyimiz kimi
sifətlər əşyanın əlamətini, zərflər isə geniş mənada hərəkətin və əlamətin əlamətini
bildirir. Bəzi dilçilərin həm sifət, həm də zərf deyə qəbul etdikləri sözlər (məsələn,
yaxşı, gözəl, boş, dolu və s.) isə öz daxili semantikası etibarı ilə əşyanın əlamətini
bildirməyə xidmət edir. F.Zeynalova görə bu sözlər ancaq sifətə məxsus
qrammatik xüsusiyyətlərə malikdir [4, 120).
Zərfləri digər nitq hissələrindən, xüsusilə sifətlərdən fərqləndirən sintaktik
əlamətlərdən biri də budur ki, əsli zərflər (məsələn, indi, tez, gec, sonra və s.)
əşyanın təyini ola bilmir. Məsələn, indi adam, gec kitab və s. Zərflər də sifətlər
kimi dərəcə əlamətləri qəbul edə bilir. Lakin bu dərəcə əlamətləri sifətlərdən
semantik cəhətdən fərqlənməklə bərabər, həm də onlara nisbətən çox məhduddur.
394